Kościół św. Marcina

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
chrzanowski
Gmina
Alwernia
Miejscowość
Poręba Żegoty
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Babice
Parafia
Św. Marcina
Tagi
kościół
Identyfikator
DZIELO/12582
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
budowa: 1762 rok; rozbudowa: 1898 rok
Fundator
Franciszek Szwarcenberg-Czerny
Technika i materiał
cegła, techniki murarskie, blacha
Autor noty katalogowej
Agata Felczyńska
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół, który wzniesiono w miejscowości, był wzmiankowany w latach 1325-1327. W aktach wizytacyjnych z 1746 roku zapisano, że w kościele znajdowały się cztery ołtarze: główny z wizerunkiem Jezusa Ukrzyżowanego oraz boczne: Matki Boskiej Różańcowej, św. Anny i św. Walentego, ambona, chrzcielnica i jeden konfesjonał. Obecna świątynia pochodzi z 1762 roku z fundacji Franciszka Szwarzenberg-Czernego, kasztelana wojnickiego. Została poświęcona w 1782 roku przez biskupa Krzysztofa Szembeka i wypełniało ją już pięć ołtarzy. Kościół został rozbudowany po 1898 roku według projektu architekta Zygmunta Hendla. W 1913 roku zakrystię pokryto nowym, blaszanym dachem. W 1923 roku kościół został pomalowany przez artystę Mariana Giebułtowskiego, a w 1930 roku zakupiono u Braci Riegerów nowe organy. W 1948 roku wyremontowano dach oraz zelektryfikowano kościół, w kolejnym roku odnowiono wieżę, pomalowano ściany i wstawiono dwa piece. W 1950 roku zamontowano dodatkowe drzwi i obniżono teren wokół kościoła, aby odsłonić fundamenty i wspomóc osuszanie budynku, rozpoczęto remont babińca oraz skarbca. W kolejnych latach wymieniono dachówkę na dachu, drzwi do zakrystii, wprawiono pierwsze cztery witraże przygotowane według projektu krakowskiego artysty Tadeusza Korpala. W 1954 roku odnowiono polichromię, ołtarze i ławki oraz wykuto w elewacji wieży wnękę na figurę Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Kolejne witraże wprawiono w 1955 i 1957 roku. W 1958 roku rozpoczęto prace nad instalacją centralnego ogrzewania. W 1961 roku wykonano nowe stopnie przy ołtarzu głównym, w 1965 roku otynkowano kościół, w kolejnym roku wyremontowano wieżę i wieżyczkę na sygnaturkę. W 1970 roku dokończono drewnianą boazerię, rok później odnowiono ławki i konfesjonał. W 1986 roku zakupiono dwa żyrandole, a w 1989 roku rozpoczęto remont wieży, wieżyczki na sygnaturkę, elewacji i dachów; na szczycie wieży zamontowano krzyż z kulą, w 1992 roku pomalowano dachy, a w 1995 roku zakupiono nowe ławki.

Opis

Kościół murowany, jednonawowy, z wieżą częściowo wtopioną w elewację zachodnią składający się z nawy, transeptu, zakrystii od północy z mieszczącym się na piętrze skarbcem i przystawionej od wschodu wieżyczki klatki schodowej oraz kruchty od południa. Prezbiterium dwuprzęsłowe, zamknięte trójbocznie. Nawa główna podzielona masywnymi opilastrowanymi filarami. Sklepienie prezbiterium i nawy kolebkowe z lunetami, skrzyżowania z transeptem. Od południa chór muzyczny mieszczący się między pierwszymi filarami i powyżej kruchty wejściowej. W prezbiterium okna w każdym przęśle, po każdej stronie nawy po dwa, w transepcie po trzy, w kruchcie dwa. Główne wejście od zachodu, kolejne do zakrystii i od południa. Ściany i sklepienia kościoła pokrywa polichromia złożona z geometryzujących dekoracji floralnych.
Wschodnią elewację frontową kościoła tworzy trójosiowa, wieżowa fasada. Oś kompozycji stanowi wysunięta ryzalitowo dwukondygnacyjna wieża ze ściętymi narożami, które zaakcentowane są poprzez pilastry. Ściana czołowa wieży wypełniona w pierwszej kondygnacji wklęsłą płyciną, z portalem o wykroju prostokątnym, z odcinkiem gzymsu w zwieńczeniu. Ponad nim prostokątne okno zakończone łukiem pełnym. Kondygnacje rozdzielone za pomocą masywnego gzymsu. Druga kondygnacja wieży wypełniona analogicznie prostokątną płyciną, w którą wkomponowany jest wypukły panel w kształcie leżącego prostokąta. Nad nim okno o obramieniu i wykroju identycznym jak w kondygnacji niższej. Całość zwieńczona za pomocą gzymsu podokapowego i baniastego hełmu wieżowego o ściętych narożach, na które nałożona jest kopułka w formie cebulastej. Osie boczne cofnięte w stosunku do wysuniętej wieży i zrytmizowane podziałem ramowym. Tak jak w osi głównej pierwsza kondygnacja wypełniona jest wklęsłą płyciną w formie wydłużonego, stojącego prostokąta. Nad gzymsem trójkątny spływ przysłonięty wieżą. Elewacje boczne i tylna ukształtowane jednorodnie. Zrytmizowane podziałem ramowym i przeprute oknami umieszczonymi w prostokątnych płycinach. Ramiona transeptu oraz prezbiterium zrytmizowane są za pomocą pilastrów załamanych na narożach. Od południa do korpusu przylega niska kruchta. Prowadzi do niej wejście o wykroju prostokątnym z profilowanym w tynku portalem i z odcinkiem gzymsu w zwieńczeniu. Od północy pomiędzy prezbiterium, a ramieniem transeptu wprowadzona została piętrowa przybudówka zakrystii. W elewacji tej partii kościoła brak jest znaczących podziałów. Okna i drzwi tam się znajdujące mają formę stojącego prostokąta i pozbawione są jakichkolwiek obramień. Kościół pokryty dwuspadowym, jednokalenicowym dachem, nad zakrystią i kruchtami umieszczono daszki dwuspadowe. Wieża nakryta jest hełmem cebulastym. Całość pokryta została malowaną blachą.

Zarys problematyki artystycznej

Świątynię ufundował w 1768 roku Franciszek Szwarzenberg-Czerny, kasztelan wojnicki, fundator kościoła w Inwałdzie (1747-1750), która to budowla może uchodzić za pierwowzór świątyni porębskiej. Sprzed rozbudowy zachowała się prostokątna nawa i przylegająca do niej od frontu kwadratowa wieża z przybudówkami.
Budynek jednonawowy, z wieżą częściowo wtopioną w elewację zachodnią oraz ściany zewnętrzne o podziałach ramowych i zaokrąglonych narożnikach nawiązują do powstałego na Śląsku i w krajach habsburskich typu szeregowego kościoła. Z tego założenia wykształcił się później, w czasie zaborów typ kościoła józefińskiego. Świątynia ma skromne cechy sztuki późnego baroku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W 1948 roku wyremontowano dach, w kolejnym odnowiono wieżę i pomalowano ściany. W 1950 roku obniżono teren wokół kościoła, aby odsłonić fundamenty i wspomóc osuszanie kościoła. W 1954 roku odnowiono polichromię, ołtarze i ławki. W 1965 roku otynkowano kościół, w kolejnym roku wyremontowano wieżę i wieżyczkę na sygnaturkę. W 1989 roku rozpoczęto ponowny remont wieży, wieżyczki na sygnaturkę, elewacji i dachów.

Streszczenie

Kościół św. Marcina w Porębie Żegoty został wystawiony w 1762 roku jako fundacja Franciszka Szwarzenberg-Czernego i rozbudowany według projektu Zygmunta Hendla w 1898 roku. Jego wygląd oparty jest na planie kościoła wybudowanego niewiele wcześniej (1747-1750) w Inwałdzie. Do najcenniejszych elementów wyposażenia wnętrza należą dwa czarnomarmurowe ołtarze wykonane w latach około 1752-1756 według projektów Franciszka Placidiego, przeniesione z katedry wawelskiej, rokokowy ołtarz główny oraz neogotycka chrzcielnica.

Bibliografia

Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
"„Teki Krakowskie”",
"„Teki Krakowskie”",
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Kornecki Marian , "Sztuka sakralna", Kraków 1993
Łepkowski Józef, "Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa", Kraków 1863 , s. 41-41

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Muzeum Narodowe w Krakowie – Zbiory Graficzne Z. Hendel, Inwentaryzacja kościoła przed rozbudową, 1898r., sygn. MNK PL III 1060, 1940, 1945.
Archiwum Parafialne w Porębie Żegoty, Kronika Parafii do ok.1900 r.

Jak cytować?

Agata Felczyńska , "Kościół św. Marcina", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-marcina

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności