Kościół Narodzenia Najświetszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Pleban parafii w Tarnawie został wymieniony w najstarszych spisach świętopietrza w Polsce z lat 1325-1327, stąd można przypuszczać, że już wówczas w miejscowości znajdował się kościół. Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” odnotował istnienie samej świątyni, bez podania jakichkolwiek informacji o wezwaniu czy uposażeniu. W XVI wieku wystawiono w Tarnawie drugi, również drewniany kościół. Podczas szesnastowiecznych ruchów religijnych ówczesny właściciel wsi, Joachim Lubomirski, w 1560 roku zamienił go w zbór kalwiński. Po śmierci Joachima w 1583 roku, jego syn, Mikołaj, zwrócił świątynię katolikom, lecz na jej powtórną konsekrację przyszło czekać aż do 1628 roku (uczynił to biskup pomocniczy krakowski Tomasz Oborski). Na przełomie XVI i XVII wieku funkcjonował w Tarnawie drewniany kościół pw. Najświętszej Marii Panny, z trzema ołtarzami w nawie nakrytej malowanym stropem. Z tego okresu zachowała się gotycko-renesansowa chrzcielnica, kropielnica z herbem Drużyna oraz wyjątkowej klasy nagrobek wspomnianego Joachima Lubomirskiego. Więcej informacji o świątyni przynoszą dopiero osiemnastowieczne wizytacje biskupie. W murowanym i polichromowanym ołtarzu głównym wisiał obraz Matki Boskiej, a w bocznych znalazły się wizerunki: św. Józefa i św. Jana Nepomucena, w bocznej kaplicy obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W prezbiterium ustawiono zachowane do dziś ławy kolatorskie z malowanymi postaciami świętych oraz barokowe figury z belki tęczowej. Obok świątyni stała drewniana dzwonnica z zawieszonymi na niej trzema dzwonami. Wizytacja z końca XVIII wieku opisuje tragiczny stan budynku.
W 1803 roku na miejscu starego, drewnianego kościoła zaczęto wznosić nową, murowaną świątynię, którą w 1823 (1826?) roku konsekrował biskup Grzegorz Tomasz Ziegler. W 1835 roku wieżyczkę na sygnaturkę nakryto blachą, w 1851 otynkowano fasadę, rok później resztę kościoła otynkowano i pobielono, a w 1861 roku naprawiono wieżyczkę na sygnaturkę. W 1967 roku kościół został zelektryfikowany, zaś w 1971 roku wyposażenie wpisano do rejestru zabytków. W latach siedemdziesiątych XX wieku do zakrystii dobudowano kotłownię. W latach 2011-2012 w okna wstawiono witraże, budowlę otynkowano oraz wymieniono pokrycie dachu.

Opis

Kościół orientowany, murowany z kamienia i cegły, na planie prostokąta z szerszą nawą i węższym prezbiterium o zamknięciu wielobocznym, dobudowaną zakrystią, kruchtą od frontu i przedsionkiem od południa. Od zachodu chór muzyczny z organami wsparty na dwóch kolumnach. Na ścianach iluzjonistyczne płyciny z fragmentami wici akantowej, glify we wnękach okiennych, na gzymsie ornament kostkowy, na stropie delikatna polichromia geometryczna z fragmentami wici akantowej.
Nawa i prezbiterium przykryte stropem z głęboką fasetą imitującą sklepienie zwierciadlane, z oddzielającym je od partii ścian gzymsem.
Otwory okienne w kształcie stojących prostokątów zakończonych półkoliście, różnej wielkości. Jedno okno w prezbiterium, po dwa z każdej strony nawy, dwa w kruchcie, dwa w fasadzie, a powyżej nich niewielki okulus.
Główne wejście do kościoła od zachodu, przez kruchtę, kolejne od południa, przez przybudówkę, następne do zakrystii i do kotłowni.
Fasada została zakomponowana z dwóch części. Ściana kościoła jest zwieńczona trójkątnym szczytem ujętym niewysokimi murkami i zakończonym półokrągło, a przed jej lico wychodzi prostopadłościenna kruchta z małym, trójkątnym szczytem opracowanym podobnie jak szczyt fasady.
Kościół ustawiony na cokole z kamienną okładziną. Elewacje zewnętrzne są gładkie, z podziałami lizenowo-ramowymi: naroża podkreślone lizenami, kondygnacja oddzielona od partii dachu gzymsem podokapowym.
Dachy dwuspadowe, kryte dachówką, na kalenicy nawy sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę z hełmem cebulastym krytym blachą.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół został zbudowany w stylu łączącym elementy baroku i klasycyzmu, zwanym stylem kościołów józefińskich (Musterkirchen). Był to styl bardzo popularny na pograniczu Galicji i Węgier. Świątynia Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny jest budowlą o prostych formach architektonicznych, której części są jasno wydzielone, wnętrze jest klarownie artykułowane, a zewnętrzne elewacje pozostają niemal gładkie. Jednonawowe wnętrze kryje pozorne sklepienie zwierciadlane. Kościół ma kilka nowszych dobudówek. Ponadto architektura świątyni realizuje postulat prostoty budowli i rezygnacji z bogatego wystroju wnętrza. Propagowanie tego stylu, związane jest z szeroko zakrojonymi reformami, które wprowadzono w Cesarstwie Austriackim w drugiej połowie XVIII wieku i wiązało się ze stopniowym ograniczeniem autonomii Kościoła. Dążenie do sprawowania kontroli nad Kościołem, również w sprawach architektury budynków sakralnych, miało polegać na „obronie czystości wiary zagrożonej przez irracjonalny, emocjonalny i niedający się ująć w ścisłe ramy barok”. W 1771 roku Maria Teresa wydała rozporządzenie, według którego wszystkie kościoły miały posiadać „plan typowy”, w jednym z trzech wariantów: kościół na planie centralnym lub jeden z dwu planów kościołów jednonawowych, bez kaplic bocznych, z jednowieżowymi fasadami, dekorowanymi płaską artykulacją lizenową. Od wyznaczonych schematów tarnawski kościół odróżnia jedynie brak wieży, w zamian za to na kalenicy wybudowano wieżyczkę na sygnaturkę.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W XIX wieku kościół był tynkowany, naprawiano dachy oraz wieżyczkę. Ostatni remont zewnętrznych elewacji miał miejsce w latach 2011-2012, wnętrze przearanżowano po 2014 roku.

Streszczenie

Obecny, murowany kościół Narodzenia Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Tarnawie został wybudowany w latach 1803-1811 z fundacji Izabeli Lubomirskiej. Poprzednie kościoły w tej miejscowości były drewniane, pierwszy mógł powstać już w XIV wieku. W wyposażeniu kościoła zachowały się zabytki z XVI wieku: renesansowy nagrobek Joachima Lubomirskiego, ówczesnego właściciela wsi, chrzcielnica i kropielnica z herbem Drużyna oraz późnobarokowe ołtarze boczne przeniesione z poprzedniej, drewnianej świątyni.

Bibliografia