Kościół św. Małgorzaty

Dzieje zabytku

„Kościoł ten czasu początkowego wystawienia swego dla dawnego wieku zostawioney niema wiadomości, w wieku ieszcze trzynastym razem z nabyciem tey wsi od Raciborza Dziedzica, gdy dostał się Przeswietney Kapitule Krakowskiey był połową w Chorze małym murowany a resztą drewniany potym w Roku 1440 przez pobożność Długosza Kanonika Krakowskiego Dzieiopisa Polskiego starożytną wieczystą strukturą, to iest z dworu z cegły szklącey w szachownicę układaney, zewnątrz zaś z kamienia skalistego gruntownie wymurowany. Pod Tytułem S: Małgorzaty P: y M: Konsekrowany lubo przez kogo? y kiedy? wiedzieć niemożna, dzień iednak dedykacyi iego obchodzi się w Niedzielę bliską po swięcie teyże S: Małgorzaty.” Jest to fragment historii kościoła zamieszczony w aktach wizytacji z 1783 roku.
Pierwsza drewniana świątynia w Raciborowicach notowana była w XIV wieku. Murowane prezbiterium obecnego kościoła wzniesione było około 1460 roku staraniem Pawła z Zatora, proboszcza raciborowickiego i kanonika krakowskiego (zm. 1463). Według badań z tego czasu pochodzi również oszkarpowanie prezbiterium oraz część wschodniej ściany nawy. Z inicjatywy Jana Długosza, który po Pawle z Zatora został tenutariuszem wsi, kontynuowano budowę. W „Liber beneficiorum” Długosz odnotował, że z jego fundacji wzniesiono nawę z kruchtą, zasklepiono prezbiterium, zakrystię i nawę oraz wybudowano wolnostojącą dzwonnicę. Ponadto z badań wynika, że wówczas podwyższono również prezbiterium i wybudowano szczyty prezbiterium i nawy. Prace te były wykonywane w latach 1471-1476.
W aktach wizytacji kościoła z 1614 roku wymieniono wewnątrz świątyni ambonę i murowane ołtarze. Pięć lat później znajdował się już chór muzyczny i organy oraz cztery murowane i konsekrowane ołtarze. W dokumentach powizytacyjnych z 1629 roku stan wyposażenia był podobny. Natomiast w 1665 roku opisano cztery ołtarze – główny z wizerunkiem Chrystusa Ukrzyżowanego i tabernakulum, boczne Matki Boskiej, Zdjęcia z krzyża i św. Anny. W dokumentach z 1728 roku w kościele znajdowały sie trzy ołtarze, główny z krucyfiksem oraz boczne św. Małgorzaty i św. Anny.
Pierwotnie nawa nakryta była malowanym stropem, który przetrwał do około połowy XVIII wieku. W aktach z 1747 roku widnieje szerszy opis kościoła, wskazujący, że budynek był murowany, z portalem o drewnianych drzwiach. Nowy pułap z desek wykonany został z inicjatywy ówczesnego rektora Antoniego Kuczewicza. Posadzka była dawna, z cegieł, w nawie zaś znajdowały się dawne malowidła podstropowe, pięć okien zostało zreperowanych z inicjatywy ówczesnego rektora. Chór był drewniany z dawnymi malowidłami i organami o 11 głosach, w tym jeden głos dodano za sprawą rektora, organy zaś odnowiono. Po lewej stronie znajdowała się ambona, drewniana i pomalowana, w prezbiterium polichromowane stalle, w kościele były trzy konfesjonały i cztery ołtarze, w tym dodatkowy św. Józefa.
Z opisu kościoła z wizytacji z 1783 roku wynika, że ówczesny rektor sprawił nowy, gontowy dach. Wnętrze świątyni było w całości pobielone, „w większym chórze z podsiębitką w sufit robioną obieloną, w mniejszym sklepiony”, posadzka w kościele była ceglana, w prezbiterium zaś częściowo kamienna, „okna cztery w tafelki nowe, piąte nad chórem muzycznym stare w ołów oprawne.” Sprawiono w tym czasie do kościoła dwa nowe ołtarze przytęczowe, nastawa główna polichromowana była w kolorze czarnym imitującym marmur, na łuku tęczowym zamiast belki, zawieszono krucyfiks, w prezbiterium „Lamperye nakoło ścian malowane, z obrazami w nich wprawianemi”, trzy konfesjonały, chór muzyczny dawny, ale odnowiony przez ówczesnego „Rządcę”, organy zreperowano rok wcześniej. Na zewnątrz kościoła znajdował się dawny ogrójec.
Przed 1791 rokiem obniżono szczyty kościoła i przekształcono wiązanie dachowe. Pierwotnie na zakończeniu wschodniego szczytu nawy znajdowało się murowane krosno na dzwon. Od tego roku wzmiankowano już wieżyczkę na sygnaturkę. Jak wskazuje napis na tabliczce z tyłu ołtarza głównego, w 1882 roku, za czasów probostwa księdza Przybysia odnowiono świątynię. Pokryto ją wówczas polichromią ornamentalną wykonaną przez Jana Dutkiewicza wraz z uczniami – Karolem Jachimowiczem oraz Karolem Dutkiewiczem.
W latach 1984-1985 odnowiono wnętrze kościoła z inicjatywy proboszcza Stanisława Migasa i parafian (według napisu w prezbiterium).

Opis

Kościół murowany z cegły, z użyciem zendrówki, na wysokim podmurowaniu z kamienia łupanego, jednonawowy, orientowany.
Prezbiterium i nawa na planie prostokątów, nawa szersza i dłuższa od prezbiterium. Zakrystia na rzucie wydłużonego prostokąta przylega do wschodniej ściany prezbiterium, występując poza mury nawy. Prezbiterium od wschodu ujęte w narożach dwiema ukośnymi szkarpami, od południa jedną prostopadłą. Przy południowej ścianie nawy kruchta na planie kwadratu. Nawa w narożach ujęta szkarpami, od wschodu dwiema prostopadłymi, od zachodu ukośnymi.
Prezbiterium dwuprzęsłowe, nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Na zwornikach dwie tarcze z herbami Trzy Korony i Wieniawa. Zakrystia sklepiona kolebkowo. Nawa nakryta drewnianym stropem z kasetonami i rozetami. Kruchta sklepiona krzyżowo-żebrowo ze zwornikiem z tarczą z herbem Wieniawa. Otwór tęczowy w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem ostrym. W zachodniej części nawy drewniany parapet chóru muzycznego wsparty na dwóch filarach.
Fasada w jednej trzeciej wysokości odcięta kamiennym gzymsem kapnikowym, zakończona jodełkowym fryzem w partii muru, zwieńczona trójkątnym szczytem. Mur dekorowany zendrówką ułożoną „w zęby”, w partii szczytu w układzie rombowym. Na osi kamienny ostrołukowy portal o schodkowym nadprożu, dekorowanym krzyżującym się laskowaniem; węgary gładkie w jednej trzeciej wysokości przechodzące w piramidki i profilowanie powyżej. Nad portalem kamienna kwadratowa tablica, ujęta kamiennym obramieniem z tarczą z herbem Wieniawa. Ponad nią, na osi okulus w kamiennym obramieniu.
Elewacje północna i południowa w części nawy w jednej trzeciej wysokości przedzielone kamiennym gzymsem kapnikowym, na zakończeniu ścian z gzymsem wieńczącym. Mur dekorowany zendrówką w układzie rombowym. Na elewacji południowej cztery okna w formie wydłużonego, stojącego prostokąta zamkniętego łukiem ostrym, w kamiennych obramieniach, podzielone laskowaniem. Południowa ściana prezbiterium zakończona gzymsem wieńczącym, w górnej części muru dekorowana zendrówką ułożoną „w zęby”.
Szkarpy opinające nawę uskokowe, zwężające się ku górze, nakryte daszkami pulpitowymi. Szkarpy opinające prezbiterium nakryte daszkami pulpitowymi, podzielone gzymsami kapnikowymi.
Kruchta od strony wschodniej i zachodniej podzielona kamiennym gzymsem kapnikowym, od południa zakończona gzymsem wieńczącym. Na ścianie południowej kruchty kamienny, ostrołukowy portal, o schodkowym nadprożu, dekorowanym krzyżującym się laskowaniem; węgary gładkie, w jednej trzeciej wysokości przechodzące w piramidki i profilowanie powyżej. Nad portalem kamienna tarcza z herbem Wieniawa.
Elewacja wschodnia zwieńczona trójkątnym szczytem, w którego partii mur dekorowany jest zendrówką w układzie rombowym. Na osi okno w formie wydłużonego, stojącego prostokąta zamkniętego łukiem ostrym, w kamiennym obramieniu, zamurowane w trzech piątych wysokości, zakończone daszkiem pulpitowym. W dolnej części okna znajduje się ogrójec.
Nawa i prezbiterium nakryte osobnymi blaszanymi dachami dwuspadowymi, kruchta i zakrystia pulpitowymi. Nad nawą blaszana wieżyczka na sygnaturkę z latarnią i hełmem baniastym.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Raciborowicach należy do grupy budowli związanych z mecenatem Jana Długosza, do której można zaliczyć świątynie w Chotlu, Odechowie i Szczepanowie, a także domy dla duchowieństwa i bury. Wszystkie one mają wspólne cechy w zakresie rozwiązań architektonicznych i detalu określane mianem „stylu Długoszowego”. Najwięcej podobieństw do świątyni w Raciborowicach ma kościół w Szczepanowie, który jednak w późniejszym czasie został przebudowany. Grupa świątyń fundacji Długosza budowana była według jednego planu, przy zastosowaniu tego samego materiału (cegła, kamień) i techniki oraz rodzaju dekoracji (cegły zendrówki tworzące geometryczne wzory, fryz w jodełkę). Reprezentują one typ niewielkiego, wiejskiego kościoła bezwieżowego, jednonawowego, z prezbiterium węższym od nawy i zakończonym ścianą prostą, oddzielonym od nawy ostrołukowym otworem tęczowym, z zakrystią od północy i kruchtą od południa. Wszystkie one miały zasklepiane prezbiteria, nawy zaś kryto drewnianym stropem.
Na zewnątrz mury wzmocnione były uskokowymi szkarpami, grubszymi w części dolnej, zwężającymi się ku górze (w Raciborowicach szkarpy starszego prezbiterium różnią się od szkarp nawy). Mury zewnętrzne obiegały kamienne cokoły, ceglane fryzy i gzymsy wieńczące oraz kamienne kapnikowe (w Raciborowicach tego ostatniego nie ma w części prezbiterium i wschodniej elewacji). Prezbiterium i nawa zakończone były szczytami. Świątynie miały dwuspadowe dachy nad nawą i prezbiterium, boczne zaś pulpitowe.
Niezwykle istotnym i znamiennym elementem budowli „Długoszowych” był kamienny detal architektoniczny (odrzwia i obramienia okien). Schemat portali o schodkowym nadprożu, z motywem krzyżującego się laskowania, stosowany był we wszystkich budynkach fundacji Długosza. Geneza formalna tych portali wiąże się z krakowską kamieniarką, jakkolwiek te w budowlach „Długoszowych” charakteryzował znacznie wyższy poziom wykonania. Portale schodkowe były typowe dla okresu późnego gotyku i występowały na terenie Małopolski w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku.
Równie charakterystyczne dla tej grupy budynków były wzory z zendrówki, które również posiadają krakowską proweniencję.
Doświadczenia muratorów będących wykonawcami opisywanej grupy budowli w „stylu Długoszowym” czerpane były z krakowskiej szkoły architektonicznej XIV wieku. Większość ich charakterystycznych elementów, jak już wspominano, ma swoją genezę w architekturze krakowskiej bądź małopolskiej. Znanych jest dwóch budowniczych zatrudnianych przez Długosza, pierwszym z nich był krakowski warsztat Marcina Proszko, drugim budowniczy Jan. Na podstawie podobieństw warsztatowych badacze wiązali z ich działalnością również kościół w Raciborowicach.
We wszystkich budowlach fundacji Jana Długosza silnie podkreślana była osoba fundatora, przez często powtarzający się herb Wieniawa oraz umieszczanie tablic erekcyjnych. W Raciborowicach tablica znajduje się w kruchcie południowej. Przedstawia patronkę kościoła, św. Małgorzatę w półpostaci, trzymającą w lewej ręce smoka (atrybut), a w prawej tarczę z herbem Wieniawa (herb fundatora). Poniżej znajduje się inskrypcja: „MCCCCLXXVI in honorem Dei et s(ancte) Margarethe et Marie fabricata sunt p(er) d(ominium) Johannem Dlugos”.

Streszczenie

Pierwsza drewniana świątynia w Raciborowicach notowana była w XIV wieku. Murowane prezbiterium obecnego kościoła wzniesiono około 1460 roku staraniem Pawła z Zatora, proboszcza raciborowickiego i kanonika krakowskiego (zm. 1463). Z inicjatywy Jana Długosza, który po Pawle został tenutariuszem wsi, kontynuowano budowę. Z jego fundacji wzniesiono nawę z kruchtą, zasklepiono prezbiterium, zakrystię i nawę oraz wybudowano wolnostojącą dzwonnicę. Prace te były wykonywane w latach 1471-1476.
Kościół w Raciborowicach należy do grupy budowli związanych z mecenatem Jana Długosza, obok świątyń w Chotlu, Odechowie i Szczepanowie, a także domów dla duchowieństwa i burs. Wszystkie one mają wspólne cechy w zakresie rozwiązań architektonicznych i detalu określane mianem „stylu Długoszowego”.

Bibliografia