Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Obecny kościół w Paczółtowicach to zapewne druga świątynia wzniesiona w tym miejscu. Poprzednia, również drewniana, istniała przed 1335 rokiem, a wybudowano ją z fundacji właścicieli wsi z rodu Toporczyków, którzy następnie od nazwy miejscowości przyjęli nazwisko Paczółtowskich. Budowlę stojącą do dziś wzniesiono około 1515 roku, na co wskazują przeprowadzone w 1996 roku badania dendrochronologiczne ścian nawy i konstrukcji wieży. Nie jest znana osoba fundatora obiektu. Najprawdopodobniej był to jeden z przedstawicieli rodziny Paczółtowskich, w których posiadaniu wieś znajdowała się do 1529 roku, kiedy to Jan Zembrzycki sprzedał Paczółtowice swoim stryjecznym braciom Tęczyńskim: Andrzejowi wojewodzie krakowskiemu i Janowi wojewodzie bełskiemu. W rękach Tęczyńskich wieś znajdowała się do lat siedemdziesiątych XVI wieku, gdy w wyniku dwóch transakcji przeszła w posiadanie Szczęsnego Czerskiego herbu Rawicz. Przed 1595 rokiem Elżbieta, córka Szczęsnego Czerskiego, wyszła za mąż za kasztelana inowłodzkiego Stanisława Tarnowskiego herbu Rola i wniosła mu w wianie Paczółtowice. Przed 1605 rokiem, a po jego śmierci wyszła ponownie za mąż za starostę lityńskiego Piotra Łaszcza herbu Prawdzic. Po jej śmierci w 1617 roku rozpoczął się kilkunastoletni okres skomplikowanych zmian własnościowych zakończony kupnem wsi przez Jana Magnusa Tęczyńskiego, który zakupił ją w imieniu swojej siostry Agnieszki z Tęczyńskich-Firlejowej. Agnieszka z Tęczyńskich-Firlejowa, fundatorka eremu Karmelitów Bosych w pobliskiej Czernej, przekazała ją w 1631 roku tamtejszym karmelitom jako uposażenie klasztoru. W ich posiadaniu wieś znajdowała się do 1950 roku, kiedy nastąpiła nacjonalizacja dóbr kościelnych i klasztornych. Kościół paczółtowicki w ciągu wieków został poddany licznym przekształceniom. Czworoboczna wieża dzwonna została dodana do struktury świątyni w 1528 roku. Do trzeciej ćwierci XVIII wieku kościół opinały soboty, po likwidacji których gont na zrębie ścian zastąpiono deskowaniem. Do zachowanych oryginalnych elementów architektonicznych z pierwszej ćwierci XVI wieku należą obramienia okien w nawie, profile belek zaskrzynień nawy i chóru muzycznego, wykrój otworu tęczowego oraz portal południowy. Za czasów plebanów Wojciecha Kordkowicza (1643-1675) i Andrzeja Strzałkowskiego (1675-1683), dokonano przebudowy kościoła, zakupu nowego wyposażenia, a w 1679 roku budowy nowej plebanii. Wiele fundacji powstało z inicjatywy i dzięki wsparciu finansowemu Adama Negowicza z Łęku, zarządcy marmurołomu w pobliskim Dębniku. W 1648 roku na jego zlecenie dokonano przebudowy świątyni. Drewniane podwaliny zastąpiono podmurówką, położono marmurową posadzkę, wykonano kryptę grobową, naprawiono poszycie dachowe, a w miejsce parkanu cmentarnego postawiono murowane ogrodzenie. W okresie między 1648 a 1663 rokiem, również z fundacji Negowicza, wykonano polichromię, której fragmenty zachowały się do dziś na ścianie północnej prezbiterium i nawy (za manierystycznym ołtarzem św. Mikołaja). Za panowania Augusta III, przypuszczalnie w czasie posługi plebana Jana Warmskiego (1756-1758), doszło do kolejnego remontu kościoła. Na charakter świątyni najbardziej wpłynęła likwidacja otaczających ją sobót. Poza tym wówczas wystawiono zachowaną do dzisiaj wieżyczkę na sygnaturkę oraz przebudowano zwieńczenie wieży dzwonnej, nadając jej obecny, barokowy kształt. W drugiej połowie XVIII wieku stan kościoła systematycznie się pogarszał, a pod koniec stulecia był na tyle zły, że karmelici z Czernej rozważali budowę nowej świątyni. Jedyną znaczącą inwestycją w tym czasie było wystawienie nowego budynku plebanii w 1789 roku przez proboszcza Marcina Szczurowskiego. Do budowy nowego kościoła jednak nie doszło. Władze Rzeczpospolitej Krakowskiej, do której Paczółtowice trafiły po Kongresie Wiedeńskim, zaleciły karmelitom przeprowadzenie generalnego remontu świątyni. Rozpoczął się on w 1819 roku i został sfinansowany w połowie przez klasztor w Czernej, a w połowie z funduszy parafialnych. Pracami prowadzonymi do 1820 roku kierował Józef Simek – majster ciesielski z Krzeszowic. Powiększono wówczas okna w prezbiterium, likwidując późnogotyckie obramienia wycięte w ośli grzbiet oraz usunięto późnogotycką belkę tęczową. W czasach probostwa Adama Wójcikiewicza (1849-1873) odnowiono barokową polichromię i ołtarze, a także powiększono cmentarz przykościelny. Z kolei w czasach proboszczów Stanisława Mąkowicza (1873-1888) i Andrzeja Kapturkiewicza (1889-1912) wykonano prace, które zadecydowały o obecnym wyglądzie świątyni paczółtowickiej. W 1878 roku przeprowadzono remont wieży dzwonnej, likwidując tzw. ośli grzbiet późnogotyckiego portalu. W 1889 roku wybudowano obecną zakrystię, a 10 lat później powstała kruchta południowa. W latach 1894-1896 malarz Jan Stankiewicz wykonał zachowaną do dziś polichromię kościoła. Pod koniec lat dwudziestych XX wieku za sprawą otrzymania przez parafię funduszy zapisanych w testamencie przez Stanisława Stachowskiego, odżył pomysł budowy nowej świątyni. Rozpoczęto nawet prace ziemne, które kontynuowano do 1931 roku, ale ostatecznie nie podjęto budowy kościoła. W latach 1936-1937 wzniesiono za to budynek domu parafialnego. Po wybuchu drugiej wojny światowej Paczółtowice zostały włączone do Generalnego Gubernatorstwa. Władze niemieckie zarekwirowały w 1942 roku zabytkowy dzwon z 1530 roku. Mimo ciężarów okupacji w 1943 roku artysta malarz Józef Ryłko odnowił ołtarz główny z gotyckim obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz ołtarz boczny św. Józefa. Po zakończeniu wojny, w latach 1945-1948 z funduszy testamentalnych Stanisława Stachowskiego i składek parafian wzmocniono konstrukcję świątyni, naprawiono organy i podjęto skuteczne starania o elektryfikację. 27 września 1947 władze konserwatorskie wydały decyzję o uznaniu kościoła paczółtowskiego za obiekt zabytkowy. W latach sześćdziesiątych XX wieku ważnym wydarzeniem w dziejach świątyni był zakup dwóch nowych dzwonów zamówionych w odlewni Felczyńskich, które w 1960 roku poświęcił ówczesny biskup krakowski Karol Wojtyła, a także wzniesienie wolnostojącej dzwonnicy w 1968 roku. Na początku lat siedemdziesiątych XX wieku krakowski oddział Pracowni Konserwacji Zabytków sporządził szczegółową dokumentację techniczną obejmującą ekspertyzę stanu technicznego budowli oraz inwentaryzację architektoniczną wraz z opracowaniem dokumentacji rysunkowej i opisowej pod kątem zamierzonego remontu świątyni. Jego skala i koszty przekraczały jednak ówczesne możliwości parafii, wobec czego ograniczono się do mniejszych prac reparacyjnych m.in. odnowienia muru cmentarza przykościelnego i poszycia gontowego dachu kościoła oraz zakrystii. W latach osiemdziesiątych prowadzono także prace konserwatorskie niektórych elementów wyposażenia kościoła m.in. ołtarza św. Mikołaja czy epitafium Adama Negowicza, nie udało się jednak pozyskać dotacji państwowych na remont kościoła. W 1983 roku po raz kolejny powrócił pomysł budowy nowej świątyni. Zyskał on nawet akceptację metropolity krakowskiego Franciszka Macharskiego, jednak spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem środowiska konserwatorskiego zaniepokojonego stanem zabytkowego obiektu. Pomysł budowy murowanej świątyni zarzucono ostatecznie na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, a w zamian wysiłek parafii i jej ówczesnego proboszcza Jana Kopytko skupił się na przeprowadzeniu generalnego remontu kościoła oraz większości zabytkowego wyposażenia świątyni. Prace te wykonano w latach 1991-1996.

Opis

Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny jest usytuowany w centrum wsi, na południe od głównej drogi wiodącej przez Paczółtowice. Teren przykościelny z umiejscowionym w północnej części cmentarzem otacza niewysoki, kamienny i częściowo ceglany mur nakryty dwuspadowym daszkiem. Prowadzą do niego dwa wejścia – usytuowana w północno-zachodnim narożniku muru brama z figurami Matki Boskiej i Chrystusa oraz nieco skromniejsze wejście od strony południowej. W północno-wschodniej części placu przykościelnego znajduje się wolnostojąca dzwonnica założona na planie czworoboku. Natomiast w części południowo-wschodniej umiejscowiona jest kamienna grota mieszcząca figurę Matki Boskiej z Lourdes. Kościół paczółtowicki to niewielkich rozmiarów, orientowana i jednonawowa budowla o konstrukcji drewnianej; kryta gontem. Fundamenty świątyni są murowane i tynkowane, odsadzkę pomiędzy fundamentem i zrębem przykrywa niewielki okap z gontu. Ściany zewnętrzne kościoła oszalowano pionowymi deskami z nabitymi dla wzmocnienia listwami. Zamknięte wielobocznie prezbiterium, przekryte dachem trójpołaciowym przylega do nieco szerszej nawy założonej na rzucie zbliżonym do kwadratu. Nawa nakryta jest dachem dwuspadowym. Prowadzą do niej dwa wejścia: główne, od zachodu, spod wieży i od strony południowej. Okna wychodzą wyłącznie na południe i umieszczone są parami w nawie, z zachowanymi oryginalnymi obramieniami i w prezbiterium, gdzie były zmienione w czasie późniejszym. Przy prezbiterium od strony północnej znajduje się zakrystia na rzucie prostokąta nakryta jednospadowym dachem; dostępna od strony wschodniej. Do nawy od strony południowej przylega niewielka kruchta również na rzucie prostokąta, nakryta dwuspadowym dachem. W elewacji zachodniej znajduje się kwadratowa wieża dzwonna o ścianach lekko pochyłych, w połowie wysokości podzielonych gzymsem. Nakryta jest hełmem o kształcie daszka namiotowego zamkniętego od góry cebulastą kopułką zwieńczoną krzyżem. W zachodniej ścianie wieży znajduje się wejście główne do kościoła przykryte daszkiem dwuspadowym. Na ścianie południowej dwa okna zwieńczone trójkątnymi daszkami. Od strony północnej, zachodniej i południowej po jednym oknie umiejscowionym pod dachem wieży. Ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę nakryta jest rozbudowanym, barokowym hełmem z pseudoglorietą również zwieńczonym krzyżem. Nawa i prezbiterium przekryte są wspólnym stropem (w nawie z zaskrzynieniami; belki zaskrzynień profilowane). Między nawą a prezbiterium mieści się ściana tęczowa z otworem tęczowym w formie ostrołukowej arkady. Na wysokości trzech czwartych wysokości nawy umieszczona jest poprzeczna belka tęczowa. W zachodniej części nawy znajduje się drewniany chór muzyczny wsparty na profilowanych, drewnianych kolumnach. Odrzwia w nawie od zachodu i południa z nadprożami wyciętymi w ośli grzbiet; okna w nawie z nadokiennikami o takim samym wykroju. Drzwi prowadzące z prezbiterium do zakrystii żelazne z listwami w skośną kratę, z antabą i zamkiem. Posadzka w nawie i prezbiterium marmurowa.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Paczółtowicach jest budowlą o skromnych rozmiarach i formach architektonicznych. Jak pisała monografistka świątyni Teresa Małkowska-Hocerowa zabytek należy zaliczyć do: „grupy małopolskich gotyckich kościołów drewnianych typu zaskrzynieniowowięźbowego, popularnego w pierwszej ćwierci XVI wieku”. Na szczególną uwagę zasługuje jednak bogate wyposażenie świątyni pochodzące z różnych epok. Ze średniowiecznego wyposażenia kościoła zachowały się późnogotycki krucyfiks umiejscowiony pierwotnie na belce tęczowej, obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej obecnie umieszczony w barokowym ołtarzu głównym oraz eksponowane po jego bokach obrazy św. Katarzyny i św. Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Matki Boskiej (na rewersach). Pierwotnie obrazy te stanowiły samodzielny tryptyk przeznaczony do ustawienia na ołtarzu. Powstał on w latach 1460-1470 w warsztacie nieznanego z imienia, działającego w Krakowie mistrza. Fundatorem dzieła był najprawdopodobniej Jan Paczółtowski herbu Topór, dziedzic Paczółtowic, odnotowany przez Jana Długosza w latach 1470-1480. Tryptyk najprawdopodobniej od początku przeznaczony był dla paczółtowickiej świątyni, jednak nigdy nie pełnił funkcji ołtarza głównego, gdyż w jego programie ikonograficznym brak jakichkolwiek odniesień do wezwania kościoła — Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Ponadto, ze źródeł wiadomo, że jeszcze w XVIII wieku w kościele paczółtowickim znajdował się ołtarz z rzeźbionym przedstawieniem sceny Nawiedzenia „starej struktury”, który mógł pełnić tę funkcję. Z tym ołtarzem łączona jest para malowanych skrzydeł przechowywana w zbiorach krakowskiego Muzeum Archidiecezjalnego, przedstawiających sceny Zwiastowania, Bożego Narodzenia (skrzydło lewe) oraz Pokłon Trzech Króli i Koronację Marii (skrzydło prawe). Po wzniesieniu obecnej świątyni w Paczółtowicach, na początku XVI wieku, tryptyk Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej został do niej przeniesiony. Do najstarszych zabytków pochodzących z pierwszej połowy XVI wieku należą chrzcielnica wykonana z brązu w 1533 roku oraz dzwon z 1535 roku zawieszony obecnie w nowej, współczesnej dzwonnicy usytuowanej na terenie dawnego cmentarza kościelnego, a także okute blachą drzwi prowadzące z prezbiterium do zakrystii. Pozostałe wyposażenie kościoła to dzieła głównie barokowe powstałe w XVII i XVIII wieku. Obecny ołtarz główny wykonany z czarnego wapienia dębnickiego (tzw. czarnego marmuru dębnickiego) wzniesiono na początku XVII wieku prawdopodobnie z fundacji ówczesnych właścicieli wsi – Elżbiety z Czerskich (zm. 1617) i jej męża Stanisława Tarnowskiego herbu Rola (zm. 1606) za probostwa księdza Adama z Wysokienic (proboszcz w latach 1597-1617). Najpewniej przy okazji wznoszenia ołtarza zdemontowano wspomniany wyżej gotycki tryptyk Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. O tym, że nowe retabulum powstało z myślą o umieszczeniu w nim wizerunku Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, świadczyć mogą dostosowane doń wymiary i kształt otworu w nastawie ołtarza przeznaczonego na obraz. W okresie baroku mensa ołtarza głównego otrzymała zachowane do dziś antepedium z czarnego marmuru dębnickiego, wykonane zapewne w połowie XVII wieku przez Wojciecha lub Jacka Zielaskiego — kamieniarzy związanych z pobliskim kamieniołomem w Dębniku. W bliżej nieznanym czasie, prawdopodobnie około połowy XVII wieku, właściciel pobliskich Pisar — Achacy Pisarski (zm. 1673) podarował kościołowi w Paczółtowicach obraz z wizerunkiem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, niezachowany do dzisiaj, który stanowił zasuwę omawianego ołtarza głównego. Barokowa rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego (XVIII w.) umieszczona obecnie w zwieńczeniu ołtarza po raz pierwszy wzmiankowana była w inwentarzu kościoła sporządzonym w 1860 roku, jednak mogła zostać umieszczona w tym miejscu znacznie wcześniej — podczas wzbogacania wystroju świątyni paczółtowickiej na początku XVIII wieku. We wschodnich narożnikach nawy kościoła znajdują się dwa barokowe ołtarze o analogicznej strukturze wzniesione przed 1728 rokiem. Od strony północnej jest to ołtarz św. Józefa z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem oraz przedstawieniem Matki Boskiej (lub św. Jana Ewangelisty) w zwieńczeniu. Południowo-wschodni narożnik nawy zajmuje ołtarz św. Joachima i Anny z głównym obrazem przedstawiającym św. Rodzinę oraz wizerunkiem męczeństwa św. Sebastiana w zwieńczeniu. Antepedium w tym ołtarzu pochodzi z 1868 roku. Zostało ufundowane przez Jana Strzelichowskiego. Oba wspomniane wyżej ołtarze boczne zastąpiły najprawdopodobniej starsze nastawy, które wcześniej znajdowały się w kościele. Wiadomo, że co najmniej do 1633 roku w kościele znajdowały się trzy ołtarze – główny oraz dwa boczne, których wezwania nie są niestety znane. Daty umieszczone w medalionach w partii zwieńczenia obu barokowych ołtarzy – 1528 w przypadku ołtarza św. Józefa i 1518 w przypadku ołtarza św. Joachima i Anny, zdaniem Teresy Małkowskiej-Holcerowej – monografistki kościoła w Paczółtowicach, mogą odnosić się do starszych retabulów, które mogły nosić takie same wezwania, co omawiane barokowe ołtarze. Co najmniej od pierwszej połowy XIX wieku w kościele znajduje się czwarty ołtarz – manierystyczne retabulum św. Mikołaja. Według tradycji oraz starszych opracowań trafiło ono do świątyni paczółtowickiej z katedry na Wawelu. Informacje te nie znajdują jednak potwierdzenia źródłowego. Ołtarz w obecnym kształcie jest dziełem niejednorodnym, które zostało skomponowane w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XIX wieku w dużej mierze z wykorzystaniem oryginalnych elementów rzeźbiarsko-snycerskich oraz obrazu św. Mikołaja, co najmniej do 1863 roku eksponowanego w prezbiterium, obok ołtarza głównego. Obraz św. Benedykta mieszczący się w zwieńczeniu nastawy zakupiono w 1872 roku, a w nastawie umieszczono przed 1891 rokiem. Figury św. Teresy z Avila oraz św. Cecylii oraz malowane w motywy roślinno-kwiatowe antepedium nie są elementami pierwotnego wyposażenia ołtarza. Ich pochodzenie nie jest ustalone. Osiemnastowieczne wyposażenie świątyni dopełnia ambona z konfesjonałem umieszczona na północnej ścianie prezbiterium pochodząca z pierwszej ćwierci XVIII wieku (przed 1728) oraz prospekt organowy z tego samego czasu. Do najcenniejszych zabytków malarstwa zachowanych w paczółtowickim kościele należy obraz wotywny przedstawiający Chrystusa oczekującego na mękę w otoczeniu Matki Boskiej Bolesnej, św. Stanisława i św. Szczepana pochodzący z początku XVI wieku (około 1510-1515) wykonany w warsztacie małopolskim, prawdopodobnie przez krakowskiego malarza Marcina Czarnego lub jego syna Mikołaja. Do cennych obrazów zalicza się także przedstawienie patrona kamieniarzy – papieża Klemensa I z 1741 roku umieszczone na północnej ścianie prezbiterium, a także eksponowane w kruchcie obrazy przedstawiające Chrystusa w Tłoczni Mistycznej z drugiej połowy XVII wieku oraz ukrzyżowanie z Marią i św. Janem Ewangelistą z przełomu XVII i XVIII wieku powiększone, przemalowane i na nowo oprawione w drugiej połowie XVIII wieku. W kruchcie świątyni zobaczyć można grupę niewielkich barokowych figur przedstawiających świętych Piotra, Stanisława, Andrzeja, Jana Chrzciciela, papieża Klemensa I (lub Grzegorza Wielkiego), Mikołaja oraz króla (Dawida?). Rzeźby te raczej nie były związane z żadnym z ołtarzy w paczółtowickim kościele. Ich autorstwo ani pochodzenie nie są ustalone. Osobną grupę zabytków pochodzących z drugiej połowy XVII wieku stanowią obiekty wykonane z tzw. czarnego marmuru wydobywanego w kamieniołomie w pobliskim Dębniku. Należą do nich okazały lichtarz na paschał (1658), wspomniane wyżej antepedium ołtarza głównego, lawaterz w zakrystii, grawerowana tablica z inwokacją do Matki Boskiej (1653) oraz grupa epitafiów umieszczonych w zachodnim odcinku muru otaczającego świątynię m.in. wykonane w 1682 roku epitafium Adama Negowicza – kamieniarza i darczyńcy świątyni, które przed 1747 rokiem znajdowało się wewnątrz kościoła. Wspomniane obiekty zostały wykonane w warsztacie kamieniarzy-grawerów z pracującej w Dębniku rodziny Zielaskich.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ważniejsze remonty miały miejsce w latach: 1648, 1819-1820, 1945-1948, 1991-1996.

Streszczenie

Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Paczółtowicach jest budowlą o skromnych rozmiarach i formach architektonicznych. Drewniana, jednonawowa świątynia z kwadratową wieżą w fasadzie to zapewne drugi kościół wzniesiony w tym miejscu. Poprzedni, również drewniany, istniał przed 1335 rokiem, a wybudowano go z fundacji rycerskiego rodu Toporczyków. Budowlę stojącą do dziś wzniesiono około 1515 roku. Wieżę dobudowano w 1528 roku. Nie jest znana osoba fundatora obiektu. Najprawdopodobniej był to jeden z przedstawicieli rodziny Paczółtowskich, którzy do 1529 roku były właścicielami Paczółtowic. Na szczególną uwagę zasługuje bogate wyposażenie świątyni pochodzące z różnych epok. Ze średniowiecznego wyposażenia kościoła zachowały się późnogotycki krucyfiks umiejscowiony pierwotnie na belce tęczowej, obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej obecnie umieszczony w barokowym ołtarzu głównym oraz eksponowane po jego bokach obrazy św. Katarzyny i św. Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Matki Boskiej (na rewersach). Pierwotnie obrazy te stanowiły samodzielny tryptyk przeznaczony do ustawienia na ołtarzu. Powstał on w latach 1460-1470 w warsztacie anonimowego, krakowskiego malarza. Do zabytków z pierwszej połowy XVI wieku należą chrzcielnica wykonana z brązu w 1533 roku oraz dzwon z 1535 roku zawieszony obecnie w nowej, współczesnej dzwonnicy usytuowanej na terenie dawnego cmentarza kościelnego, a także okute blachą drzwi z prezbiterium do zakrystii. Pozostałe wyposażenie kościoła to dzieła głównie barokowe powstałe w XVII i XVIII wieku. Ołtarz główny z czarnego wapienia dębnickiego (tzw. czarnego marmuru dębnickiego) wzniesiono na początku XVII wieku prawdopodobnie z fundacji ówczesnych właścicieli wsi – Elżbiety z Czerskich (zm. 1617) i jej męża Stanisława Tarnowskiego herbu Rola (zm. 1606). W okresie baroku mensa ołtarza głównego otrzymała antepedium z czarnego marmuru dębnickiego, wykonane zapewne w połowie XVII wieku przez Wojciecha lub Jacka Zielaskiego – kamieniarzy związanych z pobliskim kamieniołomem w Dębniku. W wschodnich narożnikach nawy kościoła znajdują się dwa barokowe ołtarze o analogicznej strukturze wzniesione przed 1728 rokiem. Od strony północnej jest to ołtarz św. Józefa. Południowo-wschodni narożnik nawy zajmuje ołtarz św. Joachima i Anny. Co najmniej od pierwszej połowy XIX wieku w kościele znajduje się czwarty ołtarz – manierystyczne retabulum św. Mikołaja. Według tradycji oraz starszych opracowań trafiło ono do świątyni paczółtowickiej z katedry na Wawelu. Informacje te nie znajdują jednak potwierdzenia źródłowego. Osiemnastowieczne wyposażenie świątyni dopełnia ambona z konfesjonałem umieszczona na północnej ścianie prezbiterium z pierwszej ćwierci XVIII wieku (przed 1728) oraz prospekt organowy z tego samego czasu. Do najcenniejszych zabytków malarstwa zachowanych w paczółtowickim kościele należy obraz wotywny przedstawiający Chrystusa oczekującego na mękę w otoczeniu Matki Boskiej Bolesnej, św. Stanisława i św. Szczepana pochodzący z początku XVI wieku (około 1510-1515) wykonany w warsztacie małopolskim, prawdopodobnie przez krakowskiego malarza Marcina Czarnego lub jego syna Mikołaja. Do cennych obrazów zalicza się także przedstawienie patrona kamieniarzy – papieża Klemensa I z 1741 roku, a także obrazy przedstawiające Chrystusa w Tłoczni Mistycznej z drugiej połowy XVII wieku oraz ukrzyżowanie z Marią i św. Janem Ewangelistą z przełomu XVII i XVIII wieku powiększone, przemalowane i na nowo oprawione w drugiej połowie XVIII wieku. W kruchcie świątyni zobaczyć można grupę niewielkich barokowych figur przedstawiających różnych świętych. Ich autorstwo ani pochodzenie nie są ustalone. Osobną grupę zabytków z drugiej połowy XVII wieku stanowią obiekty wykonane z tzw. czarnego marmuru dębnickiego. Należą do nich lichtarz na paschał, wspomniane wyżej antepedium ołtarza głównego, lawaterz w zakrystii, grawerowana tablica z inwokacją do Matki Boskiej oraz grupa epitafiów umieszczonych w zachodnim odcinku muru otaczającego świątynię m.in. epitafium Adama Negowicza – kamieniarza i darczyńcy świątyni, które przed 1747 rokiem znajdowało się wewnątrz kościoła. Wspomniane obiekty zostały wykonane w warsztacie kamieniarzy-grawerów z pracującej w Dębniku rodziny Zielaskich.

Bibliografia