Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Murowany kościół w Gdowie pochodzi najpewniej z pierwszej ćwierci XIV wieku, gdyż parafia wzmiankowana była po raz pierwszy w spisie świętopietrza z tego okresu. W aktach wizytacji z końca XVI i XVII wieku wymieniono w kościele trzy ołtarze. Z kolei w aktach z 1703 roku wskazano ich wezwania, mianowicie Narodzenia Najświętszej Marii Panny, św. Katarzyny oraz św. Anny, jak również ambonę, chrzcielnicę i tabernakulum. W 1705 roku w pożarze kościoła spłonął słynący cudami obraz Matki Boskiej Gdowskiej, być może z XIV wieku. Zastąpił go obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej namalowany w pierwszej połowie XVIII wieku. W 1741 roku w kościele znajdowały się cztery ołtarze: Najświętszej Marii Panny, św. Anny, kolejny Najświętszej Marii Panny i św. Antoniego o prostej strukturze. Wydaje się, że po tym roku wyposażenie mogło zostać zniszczone lub wymienione na nowe. Wskazują na to akta wizytacji z 1748 roku, w których wymieniono cztery ołtarze w kościele, choć opisano tylko trzy, mianowicie główny z przedstawieniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny, jeszcze niekonsekrowany, Najświętszej Marii Panny oraz św. Antoniego, o nowej strukturze. Kościół otrzymał spójne formalnie architektoniczno-rzeźbiarskie wyposażenie powstałe około 1748 roku, na które składają się również ołtarz św. Onufrego, ambona, organy i grupa rzeźbiarska na belce tęczowej. Ich wykonanie przypisywane jest warsztatowi Korneckich z Gdowa. W 1790 roku po kolejnym pożarze kościoła poszerzono jego nawę i wydłużono ją na zachód, łącząc z dawniej wolnostojącą wieżą. Przebudowany kościół został ponownie konsekrowany 11 lipca 1826 przez biskupa Grzegorza Tomasza Zieglera. W 1849 roku kosztem proboszcza i parafian „malowany został kościół tutejszy parafialny wewnątrz, sufit całkiem nowo płótnem obity i malowany”. W 1864 roku wydłużono prezbiterium na wschód, a na jego zewnętrznej ścianie wybudowano Ogrójec. Położono nową posadzkę kamienną w całym prezbiterium i wykonano „gypsowy sufit”. Rok później do południowej ściany nawy dobudowano wieloboczną, neogotycką kaplicę Przemienienia Pańskiego, wyposażoną później w nowy ołtarz o tym samym wezwaniu. W 1890 roku częściowo przykryto dachem kościół, a w 1892 roku przykryto dachówką kaplicę. W 1900 roku pobielono i wyczyszczono świątynię. W 1905 roku „kościół został pokryty dachówką glinianą w miejsce gontu, na zewnątrz pokryty wapnem, wewnątrz pobielony farbami”, wybito również drzwi z zakrystii. W 1925 roku „dano do prezbiterium w kościele nową posadzke sztejngutową [od niem. „steingut”, rodzaj ceramiki] w miejsce zniszczonej kamiennej a w zakrystyi w miejscu drewnianej”. Rok później wystawiono również nową wieżyczkę na sygnaturkę. W 1938 roku „przystąpiono do nadbudowy weży, zdjęto zbutwiały dach, zniszczony mur nadmurowano, wieże nakryto betonowym stropem”, zaś rok później „wybudowano nową kopułę na wieży [hełm – uzup. P.K.] i przykryto ją blachą cynową”. W 1955 roku wymienione zostało pokrycie dachowe oraz przeprowadzono remont więźby dachowej. W latach 1967-1968 kościół został rozbudowany o nową zakrystię i skarbiec od południa według projektu Wiktora Zina, prawdopodobnie wówczas również strop nad prezbiterium został przebudowany na sklepienie pozorne. W latach 1975-1977 Zdzisław Pabisiak z Krakowa wykonał polichromię wnętrza, która została poświęcona przez kardynała Karola Wojtyłę. W latach osiemdziesiątych XX wieku wprawiono w okna nowe witraże projektu Wiktora Zina. Ostatnim etapem przebudowy kościoła było dobudowanie od północy i południa dwóch kaplic bocznych według projektu Urszuli Łachwy, a konstrukcji H. Schoen w latach 1995-1997. W 1998 roku przeprowadzono remont wieży i odnowiono elewacje. Kościół został na nowo konsekrowany 25 marca 1999 przez kardynała Franciszka Macharskiego.

Opis

Kościół murowany z cegły i kamienia, tynkowany, orientowany, jednonawowy z kaplicami. Prezbiterium wydłużone, zamknięte trójbocznie, odchylone na południe od osi nawy, przy północnej ścianie niewielka, prostokątna dawna zakrystia (obecnie kruchta), przy południowej dobudowana wtórnie piętrowa dwuczęściowa zakrystia ze skarbcem, od wschodu, na zewnętrznej ścianie kościoła Ogrojec. Nawa główna szersza od prezbiterium, na rzucie prostokąta, od południa wieloboczna kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa (dawniej Przemienienia Pańskiego), od północy i południa dobudowane kaplice boczne na planie prostokąta, północna dwukrotnie większa od południowej, od zachodu wieża na planie kwadratu. Prezbiterium i nawa nakryte sklepieniami pozornymi, oddzielone od ścian gzymsem przebiegającym przez całe wnętrze, łuk tęczowy półkolisty, wewnątrz ujęty pilastrami. Dawne, ostrołukowe okna znajdują się w ścianach nawy głównej. Dostęp do kaplicy i naw bocznych z nawy głównej przez wysokie przejścia arkadowe, w północnej części nawy ujęte opaskami tynkowymi, w północno-zachodniej przejście z barokowym, kamiennym portalem (dawne wejście do kościoła). W starej zakrystii dwa gotyckie, kamienne, ostrołukowe portale oraz gotyckie okno. W wielobocznej kaplicy sklepienie kolebkowe z lunetami, w kaplicach bocznych oraz w nowej zakrystii stropy żelbetowe i sufity tynkowe. Elewacje tynkowane, z obłożoną kamieniem partią cokołu, ściana północna dawnej zakrystii z odsłoniętym wątkiem kamiennym oraz narożną przyporą, wieloboczna kaplica oszkarpowana w narożach. Do wschodniej ściany prezbiterium dobudowany kamienny Ogrójec z arkadą, zwieńczony gzymsem oraz schodkowym szczytem z kamiennymi figurami. Wejścia do kościoła przez kaplice boczne od północy i zachodu oraz przez kruchtę w przyziemiu wieży. Okna w formie stojącego prostokąta w ścianach kaplic bocznych, nowej zakrystii, prezbiterium, okna ostrołukowe w wielobocznej kaplicy. Wieża smukła, trójkondygnacyjna, bez podziałów architektonicznych z oknami na poziomie każdej kondygnacji, zwieńczona hełmem baniastym. Nawa główna i prezbiterium nakryte dachem dwuspadowym, niższe nawy boczne również. W miejscu połączenia nawy i prezbiterium wieżyczka na sygnaturkę. Kaplica przekryta dachem ostrosłupowym, nowa zakrystia i skarbiec dachem trójspadowym, stara zakrystia pulpitowym.

Zarys problematyki artystycznej

Pierwotnie kościół był jednonawowy z prezbiterium i zakrystią oraz wolnostojącą wieżą. Na przestrzeni wieków świątynia gdowska była wielokrotnie przebudowywana i powiększana, dlatego zatraciła wszelkie cechy stylowe. Gotyckie pozostały partie murów prezbiterium w części zachodniej i nawa główna w części wschodniej oraz przylegająca do prezbiterium od północy dawna zakrystia. W jej bryle zachowały się dawne relikty kamieniarskie, takie jak ostrołukowe portale z XIV wieku w dawnej zakrystii czy barokowy portal, pełniący wcześniej funkcję głównego wejścia do kościoła. Rozbudowy kościoła uwarunkowane były przede wszystkim potrzebą powiększenia jego przestrzeni w związku z narastającą liczbą wiernych i mieszkańców Gdowa.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W 1955 roku przeprowadzono w kościele remont więźby i wymieniono pokrycie dachowe. W związku z planami rozbudowy świątyni w latach 1994-1995 przeprowadzono badania archeologiczne prowadzone przez M. Łukacza. Kolejne remonty objęły wieżę i elewację (1998) oraz kamieniarkę skarbczyka (1999).

Streszczenie

Murowany kościół pochodzi z XIV wieku. Pierwotnie znajdowały się w nim cztery ołtarze. Około 1748 roku kościół otrzymał nowe spójne formalnie architektoniczno-rzeźbiarskie wyposażenie, na które składały się cztery ołtarze, ambona, organy i grupa rzeźbiarska na belce tęczowej przypisywane warsztatowi Piotra Korneckiego. W 1790 roku po kolejnym pożarze kościoła poszerzono jego nawę i wydłużono ją na zachód, łącząc z dawniej wolnostojącą wieżą. W 1865 roku do południowej ściany nawy dobudowano wieloboczną kaplicę Przemienienia Pańskiego. W latach 1938-1939 nadbudowano wieżę i zwieńczono ją hełmem. W latach 1967-1968 kościół został rozbudowany o zakrystię i skarbiec od południa według projektu Wiktora Zina. Ostatnim etapem przebudowy kościoła było dobudowanie od północy i południa dwóch kaplic bocznych według projektu Urszuli Łachwy w latach 1995-1997. Kościół został na nowo konsekrowany 25 marca 1999 przez kardynała Franciszka Macharskiego. Na przestrzeni wieków był wielokrotnie przebudowywany i powiększany, dlatego zatracił wszelkie cechy stylowe.

Bibliografia