Matka Boska Niepokalanie Poczęta

Dzieje zabytku

Włączony dziś do ołtarza głównego paczółtowickiej świątyni obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej wraz z eksponowanymi po bokach ołtarza obrazami św. Katarzyny i św. Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Matki Boskiej (na rewersach) stanowił samodzielny tryptyk przeznaczony do ustawienia na ołtarzu. Powstał on w latach 1460-1470 w warsztacie nieznanego z imienia, działającego w Krakowie mistrza, któremu przypisywane jest również autorstwo tryptyku pochodzącego z kościoła parafialnego w Zatorze (skrzydła obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie). Tryptyk najprawdopodobniej od początku przeznaczony był dla paczółtowickiej świątyni, jednak nie pełnił funkcji ołtarza głównego, gdyż w jego programie ikonograficznym brak jakichkolwiek odniesień do wezwania kościoła — Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Ponadto, ze źródeł wiadomo, że jeszcze w XVIII wieku w kościele paczółtowickim znajdował się ołtarz z rzeźbionym przedstawieniem sceny Nawiedzenia „starej struktury”, który mógł pełnić tę funkcję. Tożsamość fundatora tryptyku Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej nie jest potwierdzona źródłowo, jednak badacze wskazują na osobę Jana Paczółtowskiego herbu Topór, dziedzica Paczółtowic, odnotowanego przez Jana Długosza w latach 1470-1480. Żoną Paczółtowskiego była Katarzyna, a jedna z jego córek nosiła imię Barbara, co hipotetycznie mogło wpłynąć na dobór świętych patronek przedstawionych na awersach skrzydeł tryptyku. Po wzniesieniu obecnej świątyni w Paczółtowicach, na początku XVI wieku, tryptyk został do niej przeniesiony. Zdemontowano go w niewiadomym czasie, być może przy okazji wznoszenia nowego ołtarza głównego na początku XVII wieku z fundacji Stanisława Tarnowskiego herbu Rola (zm. 1606) i jego żony Elżbiety z Czerskich (zm. 1617), którzy w tym czasie byli właścicielami Paczółtowic. O tym, że nowe retabulum ołtarzowe powstało z myślą o umieszczeniu w nim wizerunku Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej świadczyć mogą dostosowane doń wymiary i kształt otworu w nastawie ołtarza przeznaczonego na obraz. Z całą pewnością obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej znajdował się w ołtarzu głównym paczółtowickiej świątyni w pierwszej połowie XVIII wieku, co potwierdzają wizytacje biskupów Michała Kunickiego z 1728 roku, gdzie wspomniano o ołtarzu „starodawnej struktury, pozłoconym, w którym [znajduje się] główny obraz Niepokalanej Najświętszej Panny Marii” oraz Andrzeja Załuskiego z 1748 roku, w której wymieniono: „obraz główny Najświętszej Panny Marii piastującej Dzieciątko na miedzi grecką manierą malowany”. W 1682 roku na mocy testamentu Adama Negowicza do obrazu Immaculaty sprawiono srebrną sukienkę, koronę, promienie i półksiężyc pod stopy Marii. Sukienka ta, wraz z wymienionymi wyżej elementami została wymieniona w 1800 roku na obecną wykonaną z miedzi i posrebrzaną. Powstała ona z fundacji Wojciecha Mitkowskiego z Paczółtowic w krakowskiej pracowni Jerzego Kaltnera. W 1943 roku ołtarz główny wraz z obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej został odnowiony przez malarza Józefa Ryłkę, a w 1957 roku dzięki dofinansowaniu Urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie przeprowadzono konserwację skrzydeł bocznych dawnego tryptyku zawieszonych po bokach ołtarza głównego. W sierpniu 1987 roku dokonano nieudanej próby kradzieży obrazu. Podczas generalnego remontu kościoła na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku konserwacji poddano również najcenniejsze obiekty wchodzące w skład wyposażenia paczółtowickiej świątyni, w tym ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz wspominane wyżej skrzydła dawnego tryptyku.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta, w złoconej i profilowanej ramie. W centrum kompozycji ukazana Matka Boska z Dzieciątkiem stojąca na półksiężycu, na tle krajobrazu. Maria ukazana całopostaciowo, frontalnie, z głową pochyloną nieznacznie w lewo — w kierunku Jezusa, którego trzyma na swoim prawym przedramieniu. Postać przedstawiona jako młoda, jasnowłosa kobieta, o jasnej karnacji z delikatnie zaznaczonym rumieńcem. Owalną twarz o wysokim czole, miękko zarysowanym podbródku oraz drobnych, pełnych ustach okalają długie, falujące włosy, które opadają na ramiona i plecy postaci. Oczy o migdałowatym kształcie wpatrzone przed siebie. Na głowie Marii widoczna złota korona typu otwartego zdobiona perłami oraz kamieniami szlachetnymi; wokół głowy złocony nimb. Postać ubrana w czerwoną suknię w złote wzory, spiętą w talii brązowym paskiem tłoczonym we wzór kratki, zapinanym metalową sprzączką. Otwory w pasku nabijane metalowymi nitami w kształcie pięciolistnych kwiatów. Dolna krawędź sukni obramiona szeroką lamówką wyszywaną perłami oraz kamieniami szlachetnymi. Na ramionach Marii obszerny, bogato zdobiony płaszcz wykonany z ciężkiej, granatowej tkaniny dekorowanej motywem owoców granatu oraz liści dębu. Jego brzegi lamowane szeroką, złotą bordiurą zdobioną umieszczonymi na przemian szmaragdowymi i rubinowymi kaboszonami oraz perłami; pod szyją ozdobna zapinka. Spod płaszcza miejscami widoczna purpurowa podszewka. Na wysokości bioder postaci okrycie tworzy obfite fałdy, które Maria podtrzymuje swoją prawą dłonią. Na lewym przedramieniu Matki Boskiej siedzące Dzieciątko Jezus ukazane w ujęciu w trzech czwartych, zwrócone w kierunku Marii, do której wznosi obie dłonie i głowę. Twarz Dzieciątka okrągła, usta i nos drobne. Jezus spogląda na Marię. Jego jasnowłosą głowę, na której ukazana złota korona zdobiona perłami oraz kamieniami szlachetnymi otacza złoty nimb. Dzieciątko ubrane jest w ciemnobrązową tunikę lamowaną dołem, pod szyją i wokół rękawów szeroką taśmą wyszywaną kamieniami szlachetnymi. Obie postaci otacza gloria utworzona ze złotych promieni, pomiędzy którymi widoczne ciemnopomarańczowe języki ognia. U stóp Marii ukazana kwietna łąka z realistycznie przedstawioną roślinnością: paprociami, krzewami poziomek i jagód oraz kwiatami, wśród których można rozpoznać ciemnofioletowe orliki i fiołki. Powyżej, na dalszym planie gęstwina drzew o cienkich, brązowych pniach oraz jasnozielonych liściach, tworzących zwartą strukturę układającą się w kształt łuku ostrego. W górnych narożach obrazu, ponad linią drzew dwie postaci jasnowłosych aniołów w długich, ciemnogranatowych tunikach. Anioł z lewej trzyma banderolę z napisem: „Regina celi letare all[elui]a”, anioł z prawej z napisem: „quia quem meristi por[tare]”. Rozpostarte skrzydła aniołów ukazane w kolorach zielonym, ciemnogranatowym oraz purpurowym.

Zarys problematyki artystycznej

Tryptyk Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej stanowił najprawdopodobniej typową dla XV wieku, pozbawioną predelli i zwieńczenia, nastawę ołtarzową z centralnym obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz parą ruchomych skrzydeł, na których przedstawiono postaci świętych męczennic Katarzyny Aleksandryjskiej i Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Marię tworzących razem grupę Zwiastowania (na rewersach). Prawidłową rekonstrukcję tryptyku przeprowadził już ks. Piotr Strzelichowski, który w 1900 roku opisał dzieło w publikacji poświęconej paczółtowickiej świątyni, a jego ustalenia potwierdzili kolejni badacze zajmujący się tematem. W dni powszednie tryptyk pozostawał zamknięty, ukazując wiernym jedynie widoczną na rewersach skrzydeł scenę Zwiastowania Marii. Strona uroczysta z reprezentacyjnym przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w asyście świętych dziewic ukazywała się oczom wiernych jedynie w niedziele oraz podczas świąt kościelnych, kiedy tryptyk otwierano. Zwiastowanie umieszczone na rewersach skrzydeł tryptyku paczółtowickiego przyjmuje typową dla małopolskiego malarstwa tablicowego formułę ikonograficzną z przedstawionym na lewym skrzydle klęczącym archaniołem Gabrielem trzymającym rozwianą banderolę z napisem: „Ave gratia plena d[omi]n[u]s tecu[m]” oraz przedstawioną na prawym skrzydle Marią ukazaną w białym, podkreślającym jej dziewictwa płaszczu, która na widok anioła przerywa lekturę trzymanej w ręku księgi. Jest to popularny w małopolskim malarstwie tablicowym temat powtarzający się na licznych nastawach ołtarzowych z lat 1420-1480, zawsze na rewersach skrzydeł (m.in. retabula w Łopusznej, Przydonicy, Racławicach Olkuskich czy Sromowcach Wyżnych). Zdaniem Jerzego Gadomskiego, przedstawienie to jest nie tylko prostą ilustracją wydarzeń biblijnych opisanych w Ewangelii św. Łukasza (Łk 1, 26-38) i zapowiedzią narodzin Chrystusa, ale także mniej bezpośrednią zapowiedzią jego męki i śmierci. Stąd też, obecne w małopolskich Zwiastowaniach wątki pasyjne. W przypadku omawianych skrzydeł paczółtowickiego tryptyku miałałyby być nimi ciemnoczerwone tło oraz liturgiczny strój archanioła Gabriela, na który składają się alba z humerałem i zabarwiona na czerwono kapa. Obecność tej sceny na stronie ołtarza dostępnej wiernym w dni powszednie tygodnia niosła ze sobą zatem głębszy sens teologiczny — miała przypominać im o momencie Wcielenia, które zapoczątkowało dzieło Zbawienia. Widoczne podczas uroczystego otwarcia tryptyku główne przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem jest przedstawieniem kultowym. Maria ukazana na paczółtowickim obrazie otrzymała dodatkowo atrybuty właściwe przedstawieniu niewiasty apokaliptycznej. Są nimi promienista gloria otaczająca postać Matki Boskiej oraz sierp księżyca widoczny u jej stóp. Elementy te, zaczerpnięto z tekstu Apokalipsy św. Jana, w którym pojawia się „niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami” (Ap 12, 1). Przedstawienie Marii otoczonej płomienistą glorią, wcześnie bo już w średniowieczu zaczęto łączyć z niepokalanym poczęciem Marii, choć ta idea zyskała moc dogmatu dopiero w 1854 roku. W XV wieku trwał żywy spór o to, czy Marię można uznać za osobę wolną od grzechu pierworodnego czy też nie. Idea miała tyle samo zwolenników jak i przeciwników, jednak, jak podaje Jerzy Gadomski, większa część małopolskiego duchowieństwa przychylała się do pierwszego stanowiska. Stąd rosnąca popularność takiego przedstawienia w małopolskim malarstwie XV wieku (m.in. datowane na trzecią ćwierć XV wieku obrazy z Przydonicy, Cerekwi czy Załęża). Znacznie rzadziej spotykanym motywem są widoczne w koronach drzew w tle paczółtowickiego obrazu płomyki ognia. Odnoszą się one do krzewu gorejącego, w którym Bóg ukazał się Mojżeszowi (Wj 3, 1-6). Płonący krzew, nieulegający spaleniu symbolizuje w tym przypadku czystość i dziewicze macierzyństwo Marii, a sama Maria ukazana na tle gorejącego krzewu nawiązuje do wizji Kościoła, który trwa mimo prześladowań i zagrożeń. Dopełnieniem treści ideowych zawartych w obrazie są widoczne w górnych narożach dzieła przedstawienia aniołów trzymających banderole z tekstem popularnej w XV wieku antyfony maryjnej „Raduj się Królowo Nieba, alleluja / bo Ten któregoś nosiła, alleluja” (Regina coeli laetare alleluia, quia quem meruisti portare) oraz bogate szaty Marii wskazujące na jej królewską rolę. Sama antyfona, według przekazu Wilhelma Duranda żyjącego w XIII wieku liturgisty i biskupa, powstała w czasach papieża Grzegorza Wielkiego (540-604), kiedy Rzym pustoszyła zaraza. Papieżowi udało się powstrzymać epidemię dzięki procesji z obrazem Matki Boskiej, obok którego w cudowny sposób pojawili się aniołowie intonujący właśnie tę pieśń. Być może i w przypadku paczółtowickiego obrazu obecność aniołów i banderoli z tekstem wspomnianej antyfony odnosi się do ochrony przed zarazą. Kwietna łąka przedstawiona u stóp Marii z realistycznie przedstawionymi paprociami, krzewami poziomek i jagód (jednocześnie kwiaty i owoce) oraz ciemnofioletowymi orlikami i fiołkami, symbolicznie odnosi się do osoby Marii, jej dziewictwa i macierzyństwa.
Przedstawione na awersach skrzydeł tryptyku święte Katarzyna Aleksandryjska i Barbara towarzyszyły Marii na uroczystej stronie otwartego ołtarza, tworząc razem z nią grupę nazywaną Świętą Rozmową (Sacra Conversatione). Obie święte, obok św. Doroty i św. Małgorzaty, zaliczane były do grona szczególnie popularnych w średniowieczu świętych dziewic, które zginęły śmiercią męczeńską. Żyjąca w III wieku Katarzyna, według tradycji była córką królewską lub bogatą i wykształconą chrześcijanką z Aleksandrii, która przyjęła śluby czystości. W swojej działalności otwarcie krytykowała cesarza rzymskiego, który po tym jak w dyspucie religijnej pokonała mędrców niechrześcijańskich, skazał ją na śmierć przez tortury. Katarzynę początkowo łamano kołem, a gdy to zostało zniszczone przez anioła, ścięto ją mieczem. Jej atrybutami stały się pęknięte koło i miecz. Niekiedy bywa przedstawiana w szatach królewskich, z koroną i palmą męczeństwa. Święta była uznawana za patronkę płodów rolnych, chorych oraz tzw. prostego ludu. Święta Barbara z kolei urodziła się w pogańskiej rodzinie, a z chrześcijaństwem zetknęła się dopiero podczas nauki w Nikomedii. Jej ojciec, dowiedziawszy się o nawróceniu córki, chciał ją zmusić do wyparcia się wiary. Gdy ta odmówiła doniósł na Barbarę, która została uwięziona w wieży. Przed śmiercią objawił jej się anioł z hostią. Została ścięta mieczem około 305 roku. W sztuce bywa najczęściej przedstawiana jako młoda kobieta z mieczem oraz kielichem z hostią. Do jej atrybutów należy również wieża, w której była więziona. Niekiedy ma ona trzy okna — w nawiązaniu do Trójcy Świętej. Barbara chroniła przed zarazą oraz patronowała umierającym, będąc patronką dobrej śmierci. Obie święte przedstawione na skrzydłach paczółtowickiego tryptyku cieszyły się w średniowiecznej Małopolsce szczególnym kultem. Ich obecność w towarzystwie Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej można również odczytać za nawiązanie do czystości Marii. Pod względem stylowym omawiany tryptyk zaliczany jest przed badaczy do „późnej fazy krakowskiego malarstwa okresu tzw. idealizującego”, która przypadała na trzecią ćwierć XV wieku. Świadczą o tym, m.in. takie cechy jak ostry, zgeometryzowany sposób łamania szat postaci przedstawionych na obrazie oraz obecność gładkiego, złotego tła pozbawionego dekoracji plastycznej. Twórca ołtarza, nieznany z imienia krakowski malarz, któremu badacze przypisują autorstwo tryptyku z Zatora, posiadał jednak spore umiejętności warsztatowe połączone z wprawną obserwacją otaczającego go świata. Potrafił z niezwykłą dokładnością i sporym realizmem przedstawić bogactwo łąkowej roślinności oraz oddać przepych tkanin, z których wykonano strój Marii.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W 1943 roku odnowiony wraz z ołtarzem głównym przez malarza Józefa Ryłkę; w 1995 roku konserwowany w Krakowie przez prof. Małgorzatę Szuster-Gawłowską.

Streszczenie

Obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej powstał w latach 1460-1470 w warsztacie nieznanego z imienia, działającego w Krakowie mistrza, któremu przypisywane jest również autorstwo tryptyku pochodzącego z kościoła parafialnego w Zatorze. Pierwotnie obraz stanowił część gotyckiego tryptyku, na który składały się również eksponowane po bokach ołtarza głównego obrazy z przedstawieniami św. Katarzyny i św. Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Matki Boskiej tworzących razem grupę Zwiastowania (na rewersach). Tryptyk prawdopodobnie od początku przeznaczony był do paczółtowickiej świątyni, nie pełnił jednak funkcji ołtarza głównego. Tożsamość fundatora ołtarza nie jest potwierdzona źródłowo, jednak badacze wskazują na osobę Jana Paczółtowskiego herbu Topór, odnotowanego przez Jana Długosza w latach 1470-1480. Po wzniesieniu obecnej świątyni w Paczółtowicach na początku XVI wieku tryptyk został do niej przeniesiony. Zdemontowano go najprawdopodobniej na początku XVII wieku, przy okazji wznoszenia nowego ołtarza głównego z fundacji Stanisława Tarnowskiego herbu Rola i jego żony Elżbiety z Czerskich. Tryptyk Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej stanowił najprawdopodobniej typową dla XV wieku, pozbawioną predelli i zwieńczenia, nastawę ołtarzową z centralnym obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz parą ruchomych skrzydeł, na których przedstawiono postaci świętych męczennic Katarzyny Aleksandryjskej i Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Marię tworzących razem grupę Zwiastowania (na rewersach). W dni powszednie pozostawał zamknięty, ukazując wiernym widoczną scenę Zwiastowania Marii. Strona uroczysta z reprezentacyjnym przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w asyście świętych dziewic ukazywała się oczom wiernych w niedziele oraz podczas świąt kościelnych. Zwiastowanie na rewersach skrzydeł paczółtowickiego tryptyku przyjmuje typową dla małopolskiego malarstwa tablicowego formułę ikonograficzną z przedstawionym na lewym skrzydle klęczącym archaniołem Gabrielem oraz ukazaną na prawym skrzydle Marią w białym, nawiązującym do jej dziewictwa płaszczu, która na widok anioła przerywa lekturę trzymanej w ręku księgi. Jest to popularny w małopolskim malarstwie tablicowym temat powtarzający się na licznych nastawach ołtarzowych w lat 1420-1480, zawsze na rewersach skrzydeł (m.in. retabula w Łopusznej, Przydonicy, Racławicach Olkuskich czy Sromowcach Wyżnych). Widoczne podczas uroczystego otwarcia tryptyku przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem jest przedstawieniem kultowym. Maria ukazana na paczółtowickim obrazie otrzymała atrybuty właściwe przedstawieniu niewiasty apokaliptycznej zaczerpnięte z tekstu Apokalipsy św. Jana: promienistą glorię otaczającą postać oraz sierp księżyca pod stopami. Przedstawienie Marii otoczonej płomienistą glorią, wcześnie bo już w średniowieczu zaczęto łączyć z niepokalanym poczęciem Marii, choć idea ta zyskała moc dogmatu dopiero w 1854 r. Płonący, niespalający się krzew widoczny za plecami Marii symbolizuje w tym wypadku jej czystość i dziewicze macierzyństwo. Dopełnieniem treści ideowych zawartych w obrazie są widoczne w górnych narożach dzieła przedstawienia aniołów trzymających banderole z tekstem popularnej w XV wieku antyfony maryjnej „Raduj się Królowo Nieba” oraz bogate szaty Marii wskazujące na jej królewską rolę. Przedstawione na awersach skrzydeł tryptyku święte Katarzyna Aleksandryjska i Barbara towarzyszyły Marii na uroczystej stronie otwartego ołtarza, tworząc razem z nią grupę nazywaną Świętą Rozmową (Sacra Conversatione). Obie święte dziewice, które zginęły śmiercią męczeńską w pierwszych wiekach chrześcijaństwa przedstawione na skrzydłach paczółtowickiego tryptyku cieszyły się w średniowiecznej Małopolsce szczególnym kultem. Ich obecność w towarzystwie Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej można również odczytać za nawiązanie do czystości Marii. Pod względem stylowym omawiany tryptyk zaliczany jest przed badaczy do „późnej fazy krakowskiego malarstwa okresu tzw. idealizującego”, która przypadała na trzecią ćwierć XV wieku. W 1682 roku na mocy testamentu Adama Negowicza do obrazu sprawiono srebrną sukienkę, koronę, promienie oraz księżyc pod stopy Marii. Sukienka ta, została wymieniona w 1800 roku na obecną, wykonaną z miedzi, posrebrzaną. Wykonał ją Jerzy Kaltner z Krakowa. Obraz był kilkukrotnie odnawiany: w 1943 roku przez malarza Józefa Ryłkę, w 1957 roku z polecania Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie wykonano konserwację skrzydeł bocznych dawnego tryptyku, w 1995 roku kompleksowym pracom konserwatorskim poddała go prof. Małgorzata Schuster-Gawłowska z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Bibliografia