Matka Boska ze sceny Zwiastowania

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Krzeszowice
Miejscowość
Paczółtowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Krzeszowice
Parafia
Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny
Kościół
Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny
Tagi
ikonografia świętych malarstwo gotyckie malarstwo późnogotyckie malarstwo tablicowe malarstwo XV wieku sztuka gotycka sztuka XV wieku
Miejsce przechowywania
prezbiterium; ołtarz główny
Identyfikator
DZIELO/05109
Kategoria
obraz
Dookreślenie zabytku
Rewers prawego skrzydła dawnego tryptyku Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej
Ilość
1
Czas powstania
1460-1470
Fundator
Jan Paczółtowski (?)
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska, Kraków
Technika i materiał
tempera na desce
Wymiary podstawowe
szerokość – 45 cm
wysokość – 131 cm
Autor noty katalogowej
Justyna Kuska

Dzieje zabytku

Włączony dziś do ołtarza głównego paczółtowickiej świątyni obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej wraz z eksponowanymi po bokach ołtarza obrazami św. Katarzyny i św. Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Matki Boskiej (na rewersach) stanowił samodzielny tryptyk przeznaczony do ustawienia na ołtarzu. Powstał on w latach 1460-1470 w warsztacie nieznanego z imienia, działającego w Krakowie mistrza, któremu przypisywane jest również autorstwo tryptyku pochodzącego z kościoła parafialnego w Zatorze (skrzydła obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie). Tryptyk najprawdopodobniej od początku przeznaczony był dla paczółtowickiej świątyni, jednak nie pełnił funkcji ołtarza głównego, gdyż w jego programie ikonograficznym brak jakichkolwiek odniesień do wezwania kościoła — Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Ponadto, ze źródeł wiadomo, że jeszcze w XVIII wieku w kościele paczółtowickim znajdował się ołtarz z rzeźbionym przedstawieniem sceny Nawiedzenia „starej struktury”, który mógł pełnić tę funkcję. Tożsamość fundatora tryptyku Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej nie jest potwierdzona źródłowo, jednak badacze wskazują na osobę Jana Paczółtowskiego herbu Topór, dziedzica Paczółtowic, odnotowanego przez Jana Długosza w latach 1470-1480. Żoną Paczółtowskiego była Katarzyna, a jedna z jego córek nosiła imię Barbara, co hipotetycznie mogło wpłynąć na dobór świętych patronek przedstawionych na awersach skrzydeł tryptyku. Po wzniesieniu obecnej świątyni w Paczółtowicach, na początku XVI wieku, tryptyk został do niej przeniesiony. Zdemontowano go w niewiadomym czasie, być może przy okazji wznoszenia nowego ołtarza głównego na początku XVII wieku z fundacji Stanisława Tarnowskiego herbu Rola (zm. 1606) i jego żony Elżbiety z Czerskich (zm. 1617), którzy w tym czasie byli właścicielami Paczółtowic. O tym, że nowe retabulum ołtarzowe powstało z myślą o umieszczeniu w nim wizerunku Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej świadczyć mogą dostosowane doń wymiary i kształt otworu w nastawie ołtarza przeznaczonego na obraz. Z całą pewnością obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej znajdował się w ołtarzu głównym paczółtowickiej świątyni w pierwszej połowie XVIII wieku, co potwierdzają wizytacje biskupów Michała Kunickiego z 1728 roku, gdzie wspomniano o ołtarzu „starodawnej struktury, pozłoconym, w którym [znajduje się] główny obraz Niepokalanej Najświętszej Panny Marii” oraz Andrzeja Załuskiego z 1748 roku, w której wymieniono: „obraz główny Najświętszej Panny Marii piastującej Dzieciątko na miedzi grecką manierą malowany”. W 1682 roku na mocy testamentu Adama Negowicza do obrazu Immaculaty sprawiono srebrną sukienkę, koronę, promienie i półksiężyc pod stopy Marii. Sukienka ta, wraz z wymienionymi wyżej elementami została wymieniona w 1800 roku na obecną wykonaną z miedzi i posrebrzaną. Powstała ona z fundacji Wojciecha Mitkowskiego z Paczółtowic w krakowskiej pracowni Jerzego Kaltnera. W 1943 roku ołtarz główny wraz z obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej został odnowiony przez malarza Józefa Ryłkę, a w 1957 roku dzięki dofinansowaniu Urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie przeprowadzono konserwację skrzydeł bocznych dawnego tryptyku zawieszonych po bokach ołtarza głównego. W sierpniu 1987 roku dokonano nieudanej próby kradzieży obrazu. Podczas generalnego remontu kościoła na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku konserwacji poddano również najcenniejsze obiekty wchodzące w skład wyposażenia paczółtowickiej świątyni, w tym ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz wspominane wyżej skrzydła dawnego tryptyku.

Opis

Obraz w kształcie wydłużonego, stojącego prostokąta, ujętego w prostą, drewnianą ramę malowaną na czerwono. W centrum kompozycji przedstawiona Maria ukazana całopostaciowo, frontalnie z głową w ujęciu trzy czwarte skierowaną w lewo i pochyloną nieznacznie do dołu w kierunku trzymanej przez nią otwartej księgi. Postać przedstawiona jako młoda, jasnowłosa kobieta o owalnej twarzy, z okrągłym podbródkiem, niewielkimi, pełnymi ustami oraz prostym nosem. Cera jasna, policzki lekko zaróżowione. Długie, falowane włosy zaczesane do tyłu opadają na ramiona i plecy postaci. Głowę Marii otacza złocony nimb. Postać ubrana jest w jasnoróżową, długą suknię spiętą w talii wąskim, czarnym paskiem. Wycięty w szpic dekolt szaty wykończony jest złoconą lamówką. W podobny sposób ozdobiony jest dolny brzeg sukni i rękawy wokół nadgarstków. Na ramionach Marii przedstawiono obszerny biały płaszcz z jasnozielonym podbiciem. Brzeg okrycia, podobnie jak suknia, wykończony jest podwójną, złotą bordiurą. Płaszcz z prawej strony swobodnie opada w dół, z lewej, podtrzymywany przez Marię na wysokości bioder, tworzy duże, trójkątne fałdy. Draperia szat w dolnej części kompozycji, w zetknięciu z podłogą marszczy się obficie, tworząc geometryczne załamania. Tło jednolite, ciemnoczerwone. W dolnej części kompozycji przedstawiona ujęta w skrócie perspektywicznym posadzka ułożona z jasnozielonych, kwadratowych płytek.

Zarys problematyki artystycznej

Tryptyk Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej stanowił najprawdopodobniej typową dla XV wieku, pozbawioną predelli i zwieńczenia, nastawę ołtarzową z centralnym obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz parą ruchomych skrzydeł, na których przedstawiono postaci świętych męczennic Katarzyny Aleksandryjskiej i Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Marię tworzących razem grupę Zwiastowania (na rewersach). Prawidłową rekonstrukcję tryptyku przeprowadził już ks. Piotr Strzelichowski, który w 1900 roku opisał dzieło w publikacji poświęconej paczółtowickiej świątyni, a jego ustalenia potwierdzili kolejni badacze zajmujący się tematem. W dni powszednie tryptyk pozostawał zamknięty, ukazując wiernym jedynie widoczną na rewersach skrzydeł scenę Zwiastowania Marii. Strona uroczysta z reprezentacyjnym przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w asyście świętych dziewic ukazywała się oczom wiernych jedynie w niedziele oraz podczas świąt kościelnych, kiedy tryptyk otwierano. Zwiastowanie umieszczone na rewersach skrzydeł tryptyku paczółtowickiego przyjmuje typową dla małopolskiego malarstwa tablicowego formułę ikonograficzną z przedstawionym na lewym skrzydle klęczącym archaniołem Gabrielem trzymającym rozwianą banderolę z napisem: „Ave gratia plena d[omi]n[u]s tecu[m]” oraz przedstawioną na prawym skrzydle Marią ukazaną w białym, podkreślającym jej dziewictwa płaszczu, która na widok anioła przerywa lekturę trzymanej w ręku księgi. Jest to popularny w małopolskim malarstwie tablicowym temat powtarzający się na licznych nastawach ołtarzowych z lat 1420-1480, zawsze na rewersach skrzydeł (m.in. retabula w Łopusznej, Przydonicy, Racławicach Olkuskich czy Sromowcach Wyżnych). Zdaniem Jerzego Gadomskiego, przedstawienie to jest nie tylko prostą ilustracją wydarzeń biblijnych opisanych w Ewangelii św. Łukasza (Łk 1, 26-38) i zapowiedzią narodzin Chrystusa, ale także mniej bezpośrednią zapowiedzią jego męki i śmierci. Stąd też, obecne w małopolskich Zwiastowaniach wątki pasyjne. W przypadku omawianych skrzydeł paczółtowickiego tryptyku miałałyby być nimi ciemnoczerwone tło oraz liturgiczny strój archanioła Gabriela, na który składają się alba z humerałem i zabarwiona na czerwono kapa. Obecność tej sceny na stronie ołtarza dostępnej wiernym w dni powszednie tygodnia niosła ze sobą zatem głębszy sens teologiczny — miała przypominać im o momencie Wcielenia, które zapoczątkowało dzieło Zbawienia. Widoczne podczas uroczystego otwarcia tryptyku główne przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem jest przedstawieniem kultowym. Maria ukazana na paczółtowickim obrazie otrzymała dodatkowo atrybuty właściwe przedstawieniu niewiasty apokaliptycznej. Są nimi promienista gloria otaczająca postać Matki Boskiej oraz sierp księżyca widoczny u jej stóp. Elementy te, zaczerpnięto z tekstu Apokalipsy św. Jana, w którym pojawia się „niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami” (Ap 12, 1). Przedstawienie Marii otoczonej płomienistą glorią, wcześnie bo już w średniowieczu zaczęto łączyć z niepokalanym poczęciem Marii, choć ta idea zyskała moc dogmatu dopiero w 1854 roku. W XV wieku trwał żywy spór o to, czy Marię można uznać za osobę wolną od grzechu pierworodnego czy też nie. Idea miała tyle samo zwolenników jak i przeciwników, jednak, jak podaje Jerzy Gadomski, większa część małopolskiego duchowieństwa przychylała się do pierwszego stanowiska. Stąd rosnąca popularność takiego przedstawienia w małopolskim malarstwie XV wieku (m.in. datowane na trzecią ćwierć XV wieku obrazy z Przydonicy, Cerekwi czy Załęża). Znacznie rzadziej spotykanym motywem są widoczne w koronach drzew w tle paczółtowickiego obrazu płomyki ognia. Odnoszą się one do krzewu gorejącego, w którym Bóg ukazał się Mojżeszowi (Wj 3, 1-6). Płonący krzew, nieulegający spaleniu symbolizuje w tym przypadku czystość i dziewicze macierzyństwo Marii, a sama Maria ukazana na tle gorejącego krzewu nawiązuje do wizji Kościoła, który trwa mimo prześladowań i zagrożeń. Dopełnieniem treści ideowych zawartych w obrazie są widoczne w górnych narożach dzieła przedstawienia aniołów trzymających banderole z tekstem popularnej w XV wieku antyfony maryjnej „Raduj się Królowo Nieba” (Regina coeli letare alleluia, quia quem meruisti portare) oraz bogate szaty Marii wskazujące na jej królewską rolę. Sama antyfona, według przekazu Wilhelma Duranda żyjącego w XIII wieku liturgisty i biskupa, powstała w czasach papieża Grzegorza Wielkiego (540-604), kiedy Rzym pustoszyła zaraza. Papieżowi udało się powstrzymać epidemię dzięki procesji z obrazem Matki Boskiej, obok którego w cudowny sposób pojawili się aniołowie intonujący właśnie tę pieśń. Być może i w przypadku paczółtowickiego obrazu obecność aniołów i banderoli z tekstem wspomnianej antyfony odnosi się do ochrony przed zarazą. Przedstawione na awersach skrzydeł tryptyku święte Katarzyna Aleksandryjska i Barbara towarzyszyły Marii na uroczystej stronie otwartego ołtarza, tworząc razem z nią grupę nazywaną Świętą Rozmową (Sacra Conversatione). Obie święte, obok św. Doroty i św. Małgorzaty, zaliczane były do grona szczególnie popularnych w średniowieczu świętych dziewic, które zginęły śmiercią męczeńską. Żyjąca w III wieku Katarzyna, według tradycji była córką królewską lub bogatą i wykształconą chrześcijanką z Aleksandrii, która przyjęła śluby czystości. W swojej działalności otwarcie krytykowała cesarza rzymskiego, który po tym jak w dyspucie religijnej pokonała mędrców niechrześcijańskich, skazał ją na śmierć przez tortury. Katarzynę początkowo łamano kołem, a gdy to zostało zniszczone przez anioła, ścięto ją mieczem. Jej atrybutami stały się pęknięte koło i miecz. Niekiedy bywa przedstawiana w szatach królewskich, z koroną i palmą męczeństwa. Święta była uznawana za patronkę płodów rolnych, chorych oraz tzw. prostego ludu. Święta Barbara z kolei urodziła się w pogańskiej rodzinie, a z chrześcijaństwem zetknęła się dopiero podczas nauki w Nikomedii. Jej ojciec, dowiedziawszy się o nawróceniu córki, chciał ją zmusić do wyparcia się wiary. Gdy ta odmówiła doniósł na Barbarę, która została uwięziona w wieży. Przed śmiercią objawił jej się anioł z hostią. Została ścięta mieczem około 305 roku. W sztuce bywa najczęściej przedstawiana jako młoda kobieta z mieczem oraz kielichem z hostią. Do jej atrybutów należy również wieża, w której była więziona. Niekiedy ma ona trzy okna — w nawiązaniu do Trójcy Świętej. Barbara chroniła przed zarazą oraz patronowała umierającym, będąc patronką dobrej śmierci. Obie święte przedstawione na skrzydłach paczółtowickiego tryptyku cieszyły się w średniowiecznej Małopolsce szczególnym kultem. Ich obecność w towarzystwie Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej można również odczytać za nawiązanie do czystości Marii. Pod względem stylowym omawiany tryptyk zaliczany jest przed badaczy do „późnej fazy krakowskiego malarstwa okresu tzw. idealizującego”, która przypadała na trzecią ćwierć XV wieku. Świadczą o tym, m.in. takie cechy jak ostry, zgeometryzowany sposób łamania szat postaci przedstawionych na obrazie oraz obecność gładkiego, złotego tła pozbawionego dekoracji plastycznej. Twórca ołtarza, nieznany z imienia krakowski malarz, któremu badacze przypisują autorstwo tryptyku z Zatora, posiadał jednak spore umiejętności warsztatowe połączone z wprawną obserwacją otaczającego go świata. Potrafił z niezwykłą dokładnością i sporym realizmem przedstawić bogactwo łąkowej roślinności oraz oddać przepych tkanin, z których wykonano strój Marii.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W 1957 roku odnowiony ze środków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie; w 1995 roku konserwowany w Krakowie przez prof. Małgorzatę Szuster-Gawłowską.

Streszczenie

Obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej powstał w latach 1460-1470 w warsztacie nieznanego z imienia, działającego w Krakowie mistrza, któremu przypisywane jest również autorstwo tryptyku pochodzącego z kościoła parafialnego w Zatorze. Pierwotnie obraz stanowił część gotyckiego tryptyku, na który składały się również eksponowane po bokach ołtarza głównego obrazy z przedstawieniami św. Katarzyny i św. Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Matki Boskiej tworzących razem grupę Zwiastowania (na rewersach). Tryptyk prawdopodobnie od początku przeznaczony był do paczółtowickiej świątyni, nie pełnił jednak funkcji ołtarza głównego. Tożsamość fundatora ołtarza nie jest potwierdzona źródłowo, jednak badacze wskazują na osobę Jana Paczółtowskiego herbu Topór, odnotowanego przez Jana Długosza w latach 1470-1480. Po wzniesieniu obecnej świątyni w Paczółtowicach na początku XVI wieku tryptyk został do niej przeniesiony. Zdemontowano go najprawdopodobniej na początku XVII wieku, przy okazji wznoszenia nowego ołtarza głównego z fundacji Stanisława Tarnowskiego herbu Rola i jego żony Elżbiety z Czerskich. Tryptyk Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej stanowił najprawdopodobniej typową dla XV wieku, pozbawioną predelli i zwieńczenia, nastawę ołtarzową z centralnym obrazem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz parą ruchomych skrzydeł, na których przedstawiono postaci świętych męczennic Katarzyny Aleksandryjskej i Barbary (na awersach) oraz archanioła Gabriela i Marię tworzących razem grupę Zwiastowania (na rewersach). W dni powszednie pozostawał zamknięty, ukazując wiernym widoczną scenę Zwiastowania Marii. Strona uroczysta z reprezentacyjnym przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w asyście świętych dziewic ukazywała się oczom wiernych w niedziele oraz podczas świąt kościelnych. Zwiastowanie na rewersach skrzydeł paczółtowickiego tryptyku przyjmuje typową dla małopolskiego malarstwa tablicowego formułę ikonograficzną z przedstawionym na lewym skrzydle klęczącym archaniołem Gabrielem oraz ukazaną na prawym skrzydle Marią w białym, nawiązującym do jej dziewictwa płaszczu, która na widok anioła przerywa lekturę trzymanej w ręku księgi. Jest to popularny w małopolskim malarstwie tablicowym temat powtarzający się na licznych nastawach ołtarzowych w lat 1420-1480, zawsze na rewersach skrzydeł (m.in. retabula w Łopusznej, Przydonicy, Racławicach Olkuskich czy Sromowcach Wyżnych). Widoczne podczas uroczystego otwarcia tryptyku przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem jest przedstawieniem kultowym. Maria ukazana na paczółtowickim obrazie otrzymała atrybuty właściwe przedstawieniu niewiasty apokaliptycznej zaczerpnięte z tekstu Apokalipsy św. Jana: promienistą glorię otaczającą postać oraz sierp księżyca pod stopami. Przedstawienie Marii otoczonej płomienistą glorią, wcześnie bo już w średniowieczu zaczęto łączyć z niepokalanym poczęciem Marii, choć idea ta zyskała moc dogmatu dopiero w 1854 r. Płonący, niespalający się krzew widoczny za plecami Marii symbolizuje w tym wypadku jej czystość i dziewicze macierzyństwo. Dopełnieniem treści ideowych zawartych w obrazie są widoczne w górnych narożach dzieła przedstawienia aniołów trzymających banderole z tekstem popularnej w XV wieku antyfony maryjnej „Raduj się Królowo Nieba” oraz bogate szaty Marii wskazujące na jej królewską rolę. Przedstawione na awersach skrzydeł tryptyku święte Katarzyna Aleksandryjska i Barbara towarzyszyły Marii na uroczystej stronie otwartego ołtarza, tworząc razem z nią grupę nazywaną Świętą Rozmową (Sacra Conversatione). Obie święte dziewice, które zginęły śmiercią męczeńską w pierwszych wiekach chrześcijaństwa przedstawione na skrzydłach paczółtowickiego tryptyku cieszyły się w średniowiecznej Małopolsce szczególnym kultem. Ich obecność w towarzystwie Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej można również odczytać za nawiązanie do czystości Marii. Pod względem stylowym omawiany tryptyk zaliczany jest przed badaczy do „późnej fazy krakowskiego malarstwa okresu tzw. idealizującego”, która przypadała na trzecią ćwierć XV wieku. W 1682 roku na mocy testamentu Adama Negowicza do obrazu sprawiono srebrną sukienkę, koronę, promienie oraz księżyc pod stopy Marii. Sukienka ta, została wymieniona w 1800 roku na obecną, wykonaną z miedzi, posrebrzaną. Wykonał ją Jerzy Kaltner z Krakowa. Obraz był kilkukrotnie odnawiany: w 1943 roku przez malarza Józefa Ryłkę, w 1957 roku z polecania Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie wykonano konserwację skrzydeł bocznych dawnego tryptyku, w 1995 roku kompleksowym pracom konserwatorskim poddała go prof. Małgorzata Schuster-Gawłowska z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Bibliografia

Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
Gadomski Jerzy , "Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420-1470", Warszawa 1981
Gadomski Jerzy , "Późnogotycki tryptyk Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z lat 1460-1470 " , [w:] "Paczółtowice. Dzieje kościoła parafialnego pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny od średniowiecza po czasu współczesne" , Kraków 1998 , s. 281-292
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Kornecki Marian , "Sztuka sakralna", Kraków 1993
Wawel-Louis Józef , "Wieś Paczółtowice", Kraków 1874
Małkowska-Holcerowa Teresa , "Paczółtowice. Dzieje kościoła parafialnego pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny od średniowiecza po czasu współczesne", Kraków 1998
Polak-Trajdos Ewa , "Twórczość Mistrza Maciejowickiego na tle malarstwa rejonu sądeckiego XV wieku" , „Rocznik Historii Sztuki” , s. 31-146
Strzelichowski Piotr , "Wiadomość o kościele parafialnym w Paczółtowicach w Dyecezyi krakowskiej oraz o jego plebanach, parafianach i dobrodziejach, zebrana na podstawie dokumentów historycznych", Kraków 1900
Walicki Michał, "Le Peinture d’autels et de retables en Pologne au temps des Jagiellons", Paris 1937
Walicki Michał, "Malarstwo polskie XV wieku", Warszawa 1938
Wzorek Józef , "Madonna Apokaliptyczna z Cerkwi w Tarnowskim Muzeum Diecezjalnym" , „Roczniki Humanistyczne” , s. 117-145

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Jak cytować?

Justyna Kuska, "Matka Boska ze sceny Zwiastowania", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/matka-boska-ze-sceny-zwiastowania

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności