Poręba Wielka

Opis topograficzny

Poręba Wielka leży na terenie gminy Oświęcim w zachodniej części województwa małopolskiego na pograniczu trzech regionów gospodarczych: Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, aglomeracji krakowskiej oraz tzw. Podbeskidzia obejmującego Bielsko-Białą i okolice. Wieś jest położona na południowej terasie doliny Wisły, nad jej prawym dopływem – Macochą. Położenie determinuje charakter flory, w której dominuje roślinność siedlisk wodnych i łęgowych. Na terenie Poręby Wielkiej znajduje się duży kompleks stawów hodowlanych, wchodzących w skład tzw. Doliny Karpia, czyli charakterystycznego układu stawów i grobli, ukształtowanego w czasach średniowiecza i do dziś eksploatowanego. Miejscowość graniczy z Oświęcimiem od północnego wschodu, Monowicami i Włosienicą od północy oraz Polanką Wielką i Grojcem od południa.

Streszczenie dziejów

30 kwietnia 1285 komes Adam nadał niejakiemu Miłosławowi 60 łanów frankońskich lasu koło Oświęcimia celem osadzenia wsi Sępni na prawie niemieckim. Wkrótce miejscowość wyrosłą na karczowisku zaczęto nazywać Porębą, a następnie Porębą Wielką. Jej właściciele przyjęli nazwisko Porębskich i trzymali miejscowość aż do przełomu XVII i XVIII wieku. Po bezdzietnej śmierci Zygmunta Porębskiego wieś przechodziła z rąk do rąk przedstawicieli rodzin Nielepców, Szembeków, Branickich, Bobrowskich, a w końcu Lubomirskich i Tyszkiewiczów. W pierwszej połowie XIX wieku Ignacy Bobrowski wystawił tu pałac według projektu znanego włoskiego architekta Franciszka Marii Lanciego. Jednym z najczęstszych gości Bobrowskich w latach 1854-1866 był malarz Artur Grottger, który w Porębie namalował cykl „Wojna” upamiętniający wydarzenia powstania styczniowego. Po drugiej wojnie światowej w pałacu urządzono szkołę, której patronem wybrano właśnie Grottgera. W 2013 roku pałac odzyskała rodzina Tyszkiewiczów, którzy sprzedali obiekt gminie Oświęcim za 1,6 mln złotych.

Dzieje miejscowości

17 września 1643 Andrzej Porębski sędzia zatorski, dziedzic Grojca i Poręby Wielkiej przedłożył na zamku zatorskim niezachowany do naszych czasów dokument z 30 kwietnia 1285, który polecił wpisać do zatorskich ksiąg ziemskich. Na jego mocy komes Adam, prawdopodobnie podskarbi oświęcimski, nadał niejakiemu Miłosławowi 60 łanów frankońskich lasu (który sam otrzymał od Przemysława księcia raciborskiego) między Oświęcimiem, Włosienicą i Grojcem celem osadzenia wsi na prawie niemieckim. Prawo zbudowania karczmy oraz młyna na rzece Włosienicy przyznano zasadźcy, natomiast osadnicy dostali 16 lat wolnizny, czyli przywileju użytkowania ziemi bez żadnych opłat. Tak wyglądały początki osady Sępnia, którą wkrótce – w związku z karczowiskiem, na którego miejscu powstała – zaczęto nazywać Porębą, a następnie Porębą Wielką. Ówczesna kasztelania oświęcimska, w której pertynencjach pozostawała Poręba, leżała w granicach piastowskich księstw, najpierw opolskiego, a następnie cieszyńskiego. Dopiero po podziale tego ostatniego w 1315 roku powstało księstwo oświęcimskie. W 1422 roku Wawrzyniec zwany Wawrzkiem, sołtys z Poręby, nabył łąkę położoną koło Włosienicy. Jeszcze w tym samym roku Mikołaj z Poręby opłacił dług książąt oświęcimskich Wacława i Przemysława wynoszący 12 grzywien, za co otrzymał pół grzywny z dochodów na łąkach zakupionych przez sołtysa. Kiedy w styczniu 1445 roku dzielono księstwo oświęcimskie między synów Kazimierza I oświęcimskiego granica księstw zatorskiego i oświęcimskiego przebiegała w okolicach Poręby. Wkrótce jednak, 21 lutego 1457, książę Jan IV oświęcimski za 50 tysięcy kop groszy praskich sprzedał królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi swoje władztwo wraz z dwoma miastami (Oświęcimiem i Kętami), dwoma zamkami (Oświęcimiem i Wołkiem) oraz 45 wsiami, wśród których wymieniono Porębę będącą już wówczas wsią rycerską.

Ówczesnym właścicielem miejscowości był zapewne wymieniony wcześniej Mikołaj z Poręby, protoplasta rodziny, której przedstawiciele trzymali Porębę Wielką do początku XVIII wieku i od jej nazwy przyjęli nazwisko Porębskich herbu Kornic. Spośród przedstawicieli kilku pokoleń dziedziców Poręby należy odnotować tych najwybitniejszych. Piotr Porębski, syn Piotra sędziego ziemskiego oświęcimskiego i zatorskiego oraz Barbary, córki Jerzego Ziemy z Grojca, w 1529 roku rozpoczął karierę kościelną jako dworzanin biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego. Wkrótce został kanonikiem łęczyckim, prepozytem oświęcimskim, a następnie kanonikiem krakowskim. Od 1539 roku był sekretarzem królowej węgierskiej Izabeli Zapolyi, córki króla Zygmunta Starego, udzielając jej pomocy w sprawach duchowych i politycznych. Po powrocie z Węgier zaangażował się w sprawy kapituły katedralnej krakowskiej, sprawując w latach 1546-1567 funkcję oficjała generalnego krakowskiego. Warto nadmienić, że jedną z jego pierwszych decyzji na tym stanowisku było rzucenie klątwy na Mikołaja Reja. W 1565 roku Piotra Porębskiego planowano wynieść do godności arcybiskupa lwowskiego, z czego jednak zrezygnowano ze względu na zaawansowany wiek i wątłe zdrowie duchownego. Bratankami Piotra byli Stanisław i Baltazar Porębscy, synowie Baltazara Porębskiego. Stanisław w 1559 roku wyjechał na studia prawnicze do Padwy. Po powrocie utrzymywał kontakt z tak wybitnymi osobistościami, jak Andrzej Patrycy Nidecki czy Jan Kochanowski, który chwalił nieznane dziś utwory poetyckie Porębskiego. Zasłynął wydaną przez siebie w Wenecji w 1563 roku mapą księstwa oświęcimsko-zatorskiego. W 1571 roku bracia podzielili ojcowiznę – Stanisławowi przypadła Wielka Poręba oraz dochody z tutejszego folwarku, chmielnika, młyna, karczmy oraz kilkunastu stawów rybnych. W 1581 roku Porębę Wielką odziedziczył jego syn Zygmunt Porębski, który współdziedziczył wieś z bratem stryjecznym Andrzejem, synem wspomnianego Baltazara wojskiego krakowskiego i sędziego ziemskiego zatorskiego. Przez kolejne stulecie Porębscy nie wyprzedali swojego majątku, aż w 1672 roku bezdzietny Zygmunt Porębski zapisał go Andrzejowi Nielepcowi herbu Prus. Nielepcowie nie należeli do najbogatszych i najbardziej wpływowych kręgów szlachty małopolskiej, choć posłowali przy różnych okazjach, reprezentując księstwa oświęcimskie i zatorskie. Po śmierci Andrzeja włości przeszły na jego syna Józefa Macieja, a po nim dobra odziedziczył Andrzej Nielepiec, którego córki wyszły za mąż za braci Szembeków: Ewa Apolonia związała się z Antonim Felicjanem podkomorzym krakowskim, Barbara natomiast wzięła ślub z Piotrem kasztelanem oświęcimskim, wnosząc w 1708 roku bogate dobra porębskie i osieckie do majątku Szembeków.

Od Walerii (córki Barbary i Piotra Szembeków) i jej męża Piotra Branickiego Porębę Wielką zakupił Ignacy Bobrowski herbu Jastrzębiec, który w pierwszej połowie XIX wieku wystawił tu łączący elementy architektury gotyckiej i mauretańskiej pałac według projektu włoskiego architekta Franciszka Marii Lanciego, znanego z realizacji takich przedsięwzięć, jak przebudowa kaplicy Potockich na Wawelu, zamku Tarnowskich w Dzikowie, kościoła Wszystkich Świętych w Kórniku, poznańskiej Złotej Kaplicy, czy budowa pobliskich pałaców Larischów w Osieku oraz Potockich w Zatorze. Ostatecznie Bobrowscy weszli w posiadanie wielu miejscowości w okolicach Oświęcimia, stając się jedną z ważniejszych rodzin w regionie. Po śmierci Ignacego majątek przejął jego syn, Wincenty Bobrowski, którego takimi słowami chwalił pisarz lwowski Alfred Wysocki: „Pod jego życzliwy dach garnęli się latami artyści pędzla, pióra i dłuta. Andrzej Grabowski spędził tu bez mała trzy lata, w Porębie pisał Józef Szujski swego «Zborowskiego», bywał tu stale Zygmunt Kaczkowski, Władysław Żeleński i Piotr Filippi, a przede wszystkim Artur Grottger”. To właśnie Grottger był w latach 1854-1866 najczęstszym gościem Wincentego Bobrowskiego. Dziedzic urządził artyście odosobnioną pracownię przy pałacu porębskim, w której od 10 września do 28 listopada 1866 powstawał słynny cykl „Wojna” upamiętniający dramatyczne wydarzenia powstania styczniowego.

W 1846 roku do Poręby Wielkiej doszło echo tzw. rabacji galicyjskiej. W opinii ówczesnego plebana porębskiego Andrzeja Knycza wystarczyła iskra, aby podobna zawierucha ogarnęła okolice Oświęcimia: „I tu, w tem cichem ustroniu, nie obeszło się całkiem bez trwożących poruszeń. Rzeź w tarnowskim i bocheńskim obwodzie wywarła i w tej okolicy na chłopstwie poniekąd jakieś dzikie usposobieniem a na obywatelach trwogę i przerażenie. Do krwawych nie przyszło zajść, jednak brakowało tylko zachęty i najmniejszego początku, a nie jedyn smutny wypadek byłby splamił to zresztą spokojne pospólstwo okolicy naszej”. Jedynym takim wypadkiem była seria anonimowych donosów złożonych przez miejscowych parafian na właściciela wsi Ignacego Bobrowskiego, który wraz z rodziną musiał opuścić pałac na czas kontroli rządowej. Tragicznym epizodem dla mieszkańców Poręby Wielkiej była klęska głodu w latach 1847-1848, która zdziesiątkowała ludność o niemal 300 osób – czyli trzecią część ogólnej liczby społeczności. Pleban Knycz wołał wówczas: „Panie odwróć od nas głód, mór, wojny, a nie dopuszczaj, aby kiedy znowu podobna plaga nas trapiła. Sprawiły to nasze grzechy, mianowicie gnuśność i lenistwo, obżarstwo i zbytki, bodaj by ta rózga Boża dla poprawy naszej długo pozostała w pamięci”.

Od Wincentego Bobrowskiego nabył majątek Zygmunt Nowak, dotychczasowy dzierżawca, który z kolei w 1890 roku sprzedał Porębę Wielką Julii Mieroszewskiej. Ostatecznie posiadłość trafiła w ręce księcia Kazimierza Lubomirskiego, który w 1909 roku odstąpił ją swojej siostrze Marii, żonie Benedykta Tyszkiewicza. Przez kolejne lata majątek był dzierżawiony, a organizacja miejscowego życia społecznego spoczęła na porębskim plebanie Stanisławie Hanusiaku. Z jego inicjatywy w 1905 roku aktywność Spółki Oszczędności i Pożyczek we Włosienicy rozszerzono na Porębę Wielką, a założone wówczas we wsi Kółko Rolnicze rozpoczęło działalność aprowizacyjno-handlową w odkupionym sklepie żydowskim. Obie instytucje w znacznym stopniu przyczyniły się do modernizacji rolnictwa wśród mieszkańców Poręby, którzy w banku składali swoje oszczędności na korzystny procent, a uzyskane środki oraz pożyczki przeznaczali na zakup nowego sprzętu rolniczego. W 1908 roku energiczny proboszcz, pełniący jednocześnie funkcję posła do galicyjskiego Sejmu Krajowego, powołał do życia spółkę drenarską. Próba aktywizacji społeczności w tym kierunku spełzła na niczym, gdyż mieszkańcy nie chcieli finansowo wspierać inwestycji – udało się wydrenować tylko 50 morgów, w tym 20 plebańskich. Kolejnymi etapami rozwoju życia społecznego na wsi było zakupienie prywatnego budynku i przystosowanie go na potrzeby szkoły ludowej w 1912 roku oraz założenie Ochotniczej Straży Pożarnej dwa lata później. Jej pierwszym prezesem został proboszcz Stanisław Hanusiak, a zastępcą prezesa wieloletni dzierżawca dóbr dworskich Zygmunt Nowak. Cały sprzęt pożarniczy – sikawki ręczne, drabiny, topory, bosaki czy konewki – początkowo magazynowano w dworskiej wozowni.

Pierwsza wojna światowa spowolniła tempo przemian społecznych na polskiej wsi – także w Porębie Wielkiej, choć tutejsi mieszkańcy przeżyli ten burzliwy czas bez większych strat. Ksiądz Stanisław Hanusiak zapisał w kronice parafialnej: „W 1914 roku rozpoczęła się wielka wojna – wojna światowa, która trwała przeszło cztery lata i bardzo dużo nieszczęść narobiła: materialnych, a bardziej moralnych – jednak z drugiej strony wśród tej wojny Polska zmartwychwstała! I te państwa, które rozebrały Polskę – Rosja, Niemcy i Austria – zostały pokonane”. Niedługo po ustaniu działań wojennych do Poręby sprowadzili się właściciele dworu, Benedykt i Maria Tyszkiewiczowie. Hrabiego, który w 1927 roku podarował działkę pod budowę nowej remizy strażackiej, wybrano na nowego prezesa OSP. Po wkroczeniu wojsk hitlerowskich w 1939 roku dziedzicom odebrano posiadłość: Benedykt zmarł w październiku, a jego synów, Benedykta i Andrzeja Tyszkiewiczów wyeksmitowano z pałacu. Ówczesny proboszcz Józef Kmiecik z narażeniem życia pomagał ukrywać osoby ścigane przez Niemców: „Przez całą wojnę wspierałem pieniędzmi i żywnością około 20 rodzin, prawie codziennie wspierałem i żywiłem jeńców z obozu różnych narodowości: Polaków, Belgów, Francuzów, Włochów, Serbów, Chorwatów, Niemców, Rusinów, Litwinów. Ukrywałem różnych ludzi poszukiwanych przez Gestapo, miałem około 20 rewizji, dwa razy Niemcy przystawiali mi rewolwer do skroni”.

Po zakończeniu wojny w 1945 roku na mocy dekretu PKWN majątek ziemski rozparcelowano, a las i stawy przejęło państwo. W pałacu urządzono szkołę rolniczą oraz ochronkę prowadzoną przez dojeżdżające z Oświęcimia siostry serafitki, natomiast w 1950 roku przeniesiono tu szkołę podstawową. Wkrótce okazało się, że zabytek wymaga rychłej naprawy – gruntowny remont pałacu przeprowadzono w 1958 roku, dostosowując go do potrzeb placówki edukacyjnej, a jednocześnie niszcząc wiele cennych elementów architektonicznych i dekoracyjnych. W 1973 roku obiekt wraz z otaczającym go drzewostanem wpisano do rejestru zabytków. W latach osiemdziesiątych w tzw. czynie społecznym wybudowano nowy Dom Ludowy, w którym dziś mieści się sala widowiskowa na około 120 osób, biuro sołtysa, filia Gminnej Biblioteki Publicznej oraz zaplecze Ludowego Klubu Sportowego. 28 czerwca 2013 decyzją ministra rolnictwa i rozwoju potomkowie Tyszkiewiczów odzyskali pałac, co wywołało obawę mieszkańców przed likwidacją szkoły. Choć początkowo spadkobiercy żądali od gminy 3 mln złotych, w grudniu 2015 roku udało się odkupić zabytek za 1,6 mln złotych. Nie zrezygnowano jednak z podnoszonych już wcześniej starań o budowę nowej placówki. 19 czerwca 2017 wmurowano kamień węgielny, a już 1 września 2018 otworzono podwoje nowoczesnego budynku szkoły podstawowej w Porębie Wielkiej.

Ciekawostki

W czasie swojego ostatniego pobytu w Porębie w 1866 roku Artur Grottger zakochał się z wzajemnością w szesnastoletniej Wandzie Monné. Niestety, malarz zmarł rok później, a jego prochy Wanda sprowadziła do Lwowa i pochowała na Cmentarzu Łyczakowskim. Twarz ukochanej zdobi każdą kobiecą postać w namalowanym w Porębie cyklu „Wojna” upamiętniającym powstanie styczniowe.

Zabytkowy samochód gaśniczy z beczką porębskiej OSP od 1998 roku można oglądać w Muzeum Pożarnictwa w Mysłowicach.

Bibliografia