Pierwszy kościół w Porębie Wielkiej, który uległ zniszczeniu, został najprawdopodobniej wzniesiony około 1300 roku. Według księgi inwentarzowej z 1928 roku odbudowano go w 1783 roku z drewna modrzewiowego dzięki fundacji hrabiego Stanisława Ankwicza. Natomiast w świetle późniejszych badań obecna świątynia została wzniesiona najprawdopodobniej około połowy XVI wieku. Tym samym stanowi jeden z najstarszych przykładów architektury sakralnej na terenie Pogórza Śląskiego. Przed 1644 rokiem do szesnastowiecznego korpusu dobudowano wieżę, którą następnie przekształcono pod koniec XVIII wieku, kiedy zyskała zwieńczenie w formie klasycystycznego, obeliskowego hełmu. Świątynię kilkukrotnie poddawano pracom renowacyjnym m.in. w 1658 roku prowadzonym przez cieślę Wojciecha, w drugiej ćwierci XVIII wieku i w 1799 roku. W 1825 roku wymieniono gont na ścianach wieży, koszty około 1 tysiąca złotych - w połowie pokryto z funduszy gminnych w połowie z dworskich. W 1905 roku dachy kościoła pokryte zostały blachą cynkowaną przez blacharza Karolusa z Oświęcimia. Koszt prac wyniósł około 2 tysięcy koron. Następnie w 1915 roku z funduszu składek parafialnych została wykonana nowa posadzka. W latach 1916-1917 na ścianach i stropach korpusu nawowego i prezbiterium powstała polichromia w technice olejnej autorstwa Adama Giebułtowskiego z Oświęcimia. Koszt prac, który wyniósł około 6 tysięcy koron, pokryto dzięki składkom parafian. W latach 2009-2014 przeprowadzono prace konserwatorskie wspomnianych dekoracji ściennych, odkryto wówczas pozostałości dawnego, osiemnastowiecznego wystroju ścian.
Drewnianą architekturę kościoła charakteryzuje konstrukcja zrębowa. Bryłę świątyni tworzy korpus nawowy oraz węższe, zakończone trójbocznie prezbiterium z przylegającą od północy zakrystią. Od zachodu do korpusu dostawiono wieżę o konstrukcji słupowo-ramowej z izbicą, zwieńczoną cebulastym hełmem przechodzącym w ostrosłup. Ściany pokryte są gontem, izbica wieży pionowym szalunkiem z listwowaniem, dekoracyjnym wycięciem oraz okrągłymi otworami. Korpus nawowy i prezbiterium nakrywają oddzielne, wielopołaciowe dachy o zróżnicowanej wysokości kalenicy, kryte blachą. Wokół bryły kościoła znajdują się otwarte soboty z wydatnymi dachami gontowymi.
Wnętrze świątyni przekrywają płaskie stropy wydzielone profilowanym gzymsem. Otwory drzwiowe ujęte są późnogotyckimi portalami o nadprożach w formie tzw. łuku w ośli grzbiet. Profilowany łuk tęczowy ma kształt półokrągły i jest nadwieszony na kroksztynach. Ściany i stropy pokryte są polichromią.
Późnogotycka architektura budowli jest charakterystyczna dla kościoła w typie odmiany śląskiej. W porównaniu ze średniowiecznymi, drewnianymi świątyniami małopolskimi kościoły śląskie wykazują pewne odrębności konstrukcyjne. Owe różnice regionalne przejawiają się m.in. zastosowaniem krokwiowych więźb dachowych, poza tym polegają także na rozstawie (szerokości) poszczególnych kozłów krokwiowych. W konstrukcji kościołów śląskich ich rozstawienie jest dostosowane odrębnie do szerokości korpusu nawowego oraz węższego prezbiterium. Efektem tego są dwa oddzielne dachy, wyższy nad nawą i niższy nad prezbiterium, często scalone rodzajem przekrycia. Analogiczne rozwiązania konstrukcyjne występują w kościele pw. św. Andrzeja w Graboszycach (1585), czy w kościele pw. św. Andrzeja w Osieku (1556). Niejednokrotnie tę odmienność usiłowano zminimalizować zwiększeniem wysokości kozłów nad prezbiterium. Wówczas otrzymywano na granicy obu członów jedynie nieznaczne załamanie kalenicy, niemniej jednak nad obydwiema częściami kościoła wznosiły się dwie odrębne konstrukcje więźbowe. Wnętrza drewnianych kościołów śląskich zamknięte są płaskimi stropami podbitymi do belek stropowych. W pierwszej połowie XVI wieku bryła drewnianych świątyń często stawała się mniej monumentalna względem kościołów piętnastowiecznych. Pewne zmiany nastąpiły także w sposobie opracowywania detali architektonicznych, mianowicie dotychczasowe ostrołukowe wykroje portali w pierwszej tercji XVI wieku zastąpiły łuki w kształcie „oślego grzbietu”.
Kościoły wzniesione w ostatniej tercji XV i pierwszej połowie XVI wieku należy uznać za zabytki schyłkowej i późnej fazy stylu gotyckiego odróżniające się od piętnastowiecznych, gotyckich świątyń zarówno skalą i proporcją, jak i detalem architektonicznym. Datowany przez Ryszarda Brykowskiego na pierwszą połowę XVI wieku kościół w Porębie Wielkiej stanowi zatem przykład późnogotyckiej formy charakterystycznej dla pogranicza Małopolski i Śląska.
Dobry.
1. Brykowski Ryszard, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław 1984, s. 14-30, 86.
2. Szablowski Jerzy, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. z. 1, Warszawa 1951, s. 28.
3. Daranowska - Łukaszewska Joanna, Małopolska architektura drewniana, Lesko 2005, s.
4. Tajemnice kościoła, "Oświęcimska gmina", nr 5, 2009, s. 13.
Drewniany kościół pw. św. Bartłomieja stanowi przykład późnogotyckiej drewnianej architektury sakralnej pogranicza Małopolski i Śląska. Szesnastowieczną budowlę wypełniają osiemnastowieczne elementy wyposażenia, a ściany zdobi polichromia z końca XIX wieku.
Paulina Chełmecka, "Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-parafialny-pw-sw-bartlomieja-apostola