Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Opis

Feretron obrazowy osadzony jest na prostopadłościennej, profilowanej, zwężającej się ku górze podstawie z parą otworów na drążki. Pola obrazowe w kształcie stojących prostokątów ujęte są profilowanymi, złoconymi ramami zdobionymi po bokach dwoma parami akantowych wolut oraz zwieńczonymi ornamentyką akantową z okrągłym medalionem pośrodku z monogramem maryjnym i krzyżem. Na awersie znajduje się przedstawienie Świętej Rodziny. Pośrodku kompozycji ukazana jest w półpostaci, zwrócona w trzech czwartych w prawo Maria. Owalną twarz charakteryzują wyraziste rysy z długim, prostym nosem, dużymi oczami, ustami w lekkim uśmiechu i zaróżowionymi policzkami. Matka Boska ubrana jest w dwie, spodnią i wierzchnią, jasnoróżowe suknie o zielonej podszewce oraz mankietach i kołnierzu obszytych złotymi galonami zdobionymi kamieniami jubilerskimi i perłami. Jej głowę osłania kwiecista chusta oraz długi, półprzejrzysty, koronkowy welon. Maria oburącz podtrzymuje, tuląc do siebie, Dzieciątko zwrócone w pozycji półleżącej, w trzech czwartych w lewo. Zaokrągloną twarz Jezusa charakteryzują podobnie modelowane rysy. Ma on na sobie koronkową, półprzejrzystą koszulkę z długimi rękawami i czerwoną kokardką pod szyją oraz kraciaste powijaki w odcieniach czerni, szarości i bieli powiązane czerwono-niebieskimi, haftowanymi taśmami. W uniesionej, lewej ręce trzyma mały bukiecik z trzech czerwonych róż oraz dwa małe, niebieskie owoce, w prawej, opuszczonej wzdłuż ciała ulistnioną gałązkę z dwoma małymi, niebieskimi owocami. Głowę Marii i Jezusa wieńczą zamknięte, złote, kameryzowane korony. Poniżej widoczna jest z prawego profilu sylwetka małego Jana Chrzciciela o równie wyrazistych rysach zwróconej niemal na wprost twarzy i krótkich, kręconych jasnobrązowych włosach. Jego nagą sylwetkę osłania narzucony na lewe ramię czerwony płaszcz. Oburącz podtrzymuje małego baranka oraz niewielki krzyż na długim drzewcu z białą szarfą z napisem „ECCE AGNUS DEI”. Z tyłu, po lewej stronie kompozycji znajduje się zwrócony lekko w trzech czwartych w lewo św. Józef. Owalną twarz charakteryzują równie wyraziste, jak w przypadku pozostałych postaci rysy, wzrok skierowany na wprost, dwie poziome bruzdy na czole oraz krótki, siwy zarost. Włosy są krótkie, siwe i falowane, ze skręconym kosmykiem nad czołem. Święty ubrany jest w zapinaną na guziki niebieską koszulę z niewielkim kołnierzykiem oraz narzuconą na wierzch szaro-zieloną sukmanę. W wysuniętej spod niej prawej dłoni trzyma kwiat białej lilii. Nad głową św. Józefa jest aureola z gwiazdką pośrodku. Postaci znajdują się w pomieszczeniu, którego ściany zdobią biało-bordowe, pionowe pasy. Po prawej stronie znajduje się okno, za którym widać pejzaż miejski z murowaną zabudową o czerwonych dachach, w której wyróżnia się dwuwieżowa sylwetka kościoła. Obraz utrzymany jest w rozbudowanej, intensywnej kolorystyce.
Na rewersie feretronu znajduje się całopostaciowe przedstawienie św. Joachima i św. Anny uczących małą Marię. Po prawej stronie ukazana jest zwrócona w trzech czwartych w prawo, siedząca św. Anna. Owalną twarz charakteryzują wyraziste, sumarycznie opracowane rysy dojrzałej kobiety oraz opuszczone w dół spojrzenie. Ubrana jest w zieloną suknię z żółtą chustą związaną pod szyją oraz czerwony, osłaniający głowę, ramiona i nogi płaszcz. Prawą rękę wspiera na znajdującym się obok kamiennym pulpicie, lewą ujmuje stojącą po lewej stronie Marię i trzymaną przez nią otwartą księgę. Maria zwrócona jest w trzech czwartych w lewo. Pochyloną głowę charakteryzuje zaokrąglona twarz o sumarycznie opracowanych rysach i skierowanym w dół wzroku. Jasnobrązowe włosy są zaczesane do tyłu. Maria ubrana jest w długą, białą suknię i przerzucony przez prawe ramię niebieski płaszcz. Palcem lewej ręki wskazuje na zapisany w trzymanej przez nią księdze tekst. Tuż obok stoi zwrócony w trzech czwartych w lewo św. Joachim pochylony i opierający się lewą ręką o kamienny pulpit. Twarz o rysach mężczyzny w podeszłym wieku charakteryzuje długi, siwy zarost oraz opuszczone spojrzenie. Wydatną łysinę ujmują po bokach krótkie, siwe włosy. Ubrany jest w niebieską suknię i narzucony na lewe ramię, szaro-niebieski płaszcz. Prawa ręka jest opuszczona wzdłuż ciała. Na stopach postaci są sandały, ponad głowami Anny i Joachima unoszą się aureole z pojedynczymi gwiazdami w środku, głowę Marii aureola okala. Po prawej stronie kompozycji znajduje się kolumna osadzona na wysokim cokole, posadzka jest brązowa, tło żółte. Malowidło utrzymane jest w intensywnej kolorystyce, charakteryzuje je sumaryczny modelunek.

Zarys problematyki artystycznej

Feretronem określa się obustronnie malowany obraz ujęty ozdobnymi ramami bądź figurę świętej postaci osadzone na podstawie, w którą wsuwane są drążki umożliwiające noszenie podczas procesji. Tematyka przedstawień na feretronach najczęściej nawiązuje do szczególnie czczonych na danym terenie patronów.
Na awersie feretronu znajduje się przedstawienie Madonny zwanej Dzikowską, kompozycja bowiem nawiązuje do szesnastowiecznego wizerunku Świętej Rodziny, jaki otaczany jest kultem w klasztorze Dominikanów w Tarnobrzegu. Pierwowzór ten najprawdopodobniej powstał w jednym z warsztatów flandryjskich. W XVII wieku został ofiarowany przez anonimowego żołnierza rodzinie Białkowskich na Wołyniu, którzy po siedmiu latach podarowali malowidło Tarnowskim w Dzikowie. Malowidło początkowo zdobiło wnętrza dzikowskiego zamku, następnie umieszczono je w ołtarzu kaplicy zamkowej. Obraz otaczany wielkim kultem dość szybko zyskał miano cudownego wizerunku, co dekretem z 11 listopada 1675 ogłosił w Kielcach biskup Andrzej Trzebnicki. Z biegiem czasu podjęto decyzję o wzniesieniu świątyni, w której 20 maja 1678 roku został umieszczony obraz, a pieczę nad tym miejscem objęli dominikanie. Noszący znamiona sztuki ludowej wizerunek Matki Boskiej Dzikowskiej, mimo wielu różniących go z oryginałem szczegółów, zachował zasadniczą formę kompozycji. Tulącej Dzieciątko Marii towarzyszy stojący tuż za nią, po lewej stronie św. Józef, zaś w tle po prawej stronie widoczne jest otwierające się na pejzaż okno. Pewne różnice dostrzegalne są w ubiorach postaci, które – w przeciwieństwie do wytwornych szat na pierwowzorze – częściowo nawiązują do polskiego stroju ludowego, jak np. koszula i sukmana św. Józefa, czy kwiecista chusta okrywająca głowę Marii oraz powijaki Dzieciątka, przypominające barwną krajkę. Na obrazie dzikowskim Święta Rodzina usytuowana jest przed nakrytym czerwoną tkaniną stołem, na którym w formie martwej natury znajdują się symbole nawiązujące do ofiary Jezusa, jak np. szczygieł skubiący kiść winogrona. Na obrazie w Porębie Wielkiej natomiast pojawiła się postać małego Jana Chrzciciela trzymającego baranka i krzyż z szafą z napisem „ECCE AGNUS DEI”. Innymi detalami o istotnym znaczeniu symbolicznym są trzymane przez Dzieciątko kwiaty i owoce. Bukiecik róż, zastępujący pojedynczy kwiat znajdujący się na oryginale, odnosi się do cierpienia Jezusa na krzyżu. Niebieskie owoce na dzikowskim wizerunku są parą wiśni, w drugiej rączce zaś Dzieciątko trzyma gałązkę najprawdopodobniej z owocami kaliny. Na obrazie Madonny Dzikowskiej wszystkie te czerwone owoce symbolizują miłość z jej kwaśno-słodkim jak wiśnie i gorzko-słodkim niczym kalina wymiarem. Elementem powtarzającym się na obydwu przedstawieniach są także drogocenne kamienie, jak perły, które od wieków symbolizowały Marię i jej dziewicze macierzyństwo oraz koral, z którego bransoletki widoczne są na nadgarstkach Dzieciątka. Wyrażał on zapowiedź pasji Jezusa i przelanej przez niego krwi. Podobnego znaczenia dopatrywano się w ciasno krępujących Dzieciątko powijakach, które symbolizowały całun, w jakim złożono do grobu ciało martwego Jezusa.
Rewers feretronu zdobi pojawiający się w sakralnym malarstwie nowożytnym wątek nauczania małej Marii stanowiący jeden z ciekawszych i niezwykle rzadkich przykładów przedstawień narracyjnych z lat jej dzieciństwa. Zazwyczaj Marii towarzyszy jedynie jej matka Anna ukazywana w pozycji siedzącej, stanowiąc dominantę kompozycyjną tego typu scen. W omawianym przykładzie postaciom towarzyszy także Joachim, ojciec Marii. Istotnym elementem przedstawienia jest trzymana wspólnie przez Marię i św. Annę otwarta księga „Starego Przymierza”. Według św. Ambrożego (ok. 339-397) już w wieku dziecięcym Maria miała zostać zapoznana z proroctwem Izajasza: „Oto Panna pocznie i porodzi Syna i nazwie go imieniem Emanuel” (Iz 7,14). Według tekstów apokryficznych (ProtEw Jk IV, 1) św. Anna poprzez odpowiednie wychowanie miała przygotować córkę do zbawczego planu Boga.
Cechy stylowe malowideł oraz bogata ornamentyka akantowa feretronu sprawiają, iż stanowi on przykład inspirowanej plastyką barokową twórczości lokalnego warsztatu o znamionach sztuki ludowej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Bardzo dobry.

Literatura

https://tarnobrzeg.dominikanie.pl/klasztor/cudowny-obraz/ [dostęp 18.10.2018]

Kobielus Stanisław, Lapidarium christianum. Symbolika drogich kamieni. Wczesne chrześcijaństwo i średniowiecze, Tyniec 2012, s. 150-158.

Streszczenie

Jeden z feretronów w kościele parafialnym w Porębie Wielkiej wyróżniają niezwykle ciekawe i rzadkie tematy ikonograficzne. Awers zajmuje przedstawienie Świętej Rodziny wzorowane na wizerunku Matki Boskiej Dzikowskiej w kościele Dominikanów w Tarnobrzegu. Na rewersie natomiast widnieje scena nauczania małej Marii przez jej rodziców - św. Joachima i św. Annę.