Lachowice

Opis topograficzny

Lachowice położone są w północno-zachodniej części Beskidu Makowskiego w dolinie potoku Lachówki (zlewnia Stryszawki) oraz wzdłuż jego dopływów: Kurówki, Wątrobów Potoku, Kapałów Potoku, Romiaków Potoku i Pająkówki. Prawe (południowe) zbocze doliny Lachówki tworzy Pasmo Przedbabiogórskie, z kolei lewe (północne) – Pasmo Pewelskie. Wieś leży na wysokości 390-700 m n.p.m. i jest rozproszona na polanach oraz zboczach obu pasm górskich. W latach trzydziestych XX wieku pisano, że „klimat Lachowic jest górski, czysty, łagodny, o wielkiej ilości tlenu i ozonu pomieszanych z balsamiczną wonią żywicy lasów szpilkowych i kwiatów łąkowych”. Przez miejscowość przechodzą cztery szlaki turystyczne piesze: niebieski ze stacji PKP Lachowice Centrum przez Jałowiec (1111 m n.p.m.) do schroniska PTSM w Zawoi-Wełczy, zielony „Szlak Cisowy” ze stacji PKP Hucisko przez Opuśniok (819 m n.p.m.) i Solniska (849 m n.p.m.) do Stryszawy, czerwony chatkowy z przystanku PKS w Koszarawie do SST „Pod Solniskiem” oraz żółty łączący SST „Pod Solniskiem” z przystankiem PKS w Stryszawie-Roztokach i niebieskim szlakiem z Lachowic. Wieś graniczy z Kurowem i Kukowem od północy, Stryszawą od wschodu i południa oraz Huciskiem i Pewelką od zachodu.

Streszczenie dziejów

Początki Lachowic wiążą się z dwoma ruchami osadniczymi, polskim i wołoskim. W XVI i XVII wieku po obu stronach doliny potoku Lachówka wyrosły przysiółki: Lachów, Lubnica, Kobylanka i Mączna. Zostały one połączone w jedną gromadę pod koniec XVII stulecia w ramach reorganizacji administracyjnej państwa suskiego przeprowadzonej przez Annę Konstancję z Lubomirskich Wielopolską. Miejscowa ludność trudniła się rolnictwem, wypasem owiec, hodowlą koni, wydobyciem rud żelaza, a w mniejszym stopniu również beskidzkim zbójnictwem. W 1842 roku proboszcz Józef Łopaciński rozpoczął tu akcję oświatową, lecz dopiero w 1884 roku otworzono pierwszą szkołę w Lachowicach Dolnych, drugą wybudowano w 1900 roku. Na początku XX wieku działały organizacje angażujące lub wspomagające miejscową ludność, między innymi Towarzystwo Szkoły Ludowej, Kółko Rolnicze czy Kasa Stefczyka. W czasie drugiej wojny światowej z Lachowic wysiedlono 121 rodzin i spalono wiele gospodarstw. W 1965 roku wybudowano nowy budynek szkolny, a w 1978 roku w chatce w przysiółku Adamy zorganizowano schronisko turystyczne prowadzone do dziś przez koła PTTK przy Politechnice Śląskiej. Skutkiem ulewnych opadów w lipcu 2001 roku powstało rozległe osuwisko, które zniszczyło kilkanaście domostw.

Dzieje miejscowości

Początki kolonizacji dolin i zboczy Beskidu Makowskiego wiążą się z dwoma ruchami osadniczymi: polskim (od północy wzdłuż Skawy i od północnego wschodu wzdłuż Raby) oraz wołoskim. Ludy pasterskie, przemierzając łuk Karpat w poszukiwaniu dogodnych i spokojnych miejsc na wypas owiec, w XV wieku dotarły pod Babią Górę i w niemałym stopniu wpłynęły na rozwój specyficznych struktur społecznych na zasiedlonych terenach. Wołosi zakładali wyżej położone wsie w głębi lasów, które następnie wycinali i tworzyli pastwiska. Polscy władcy często czerpali korzyści militarno-gospodarcze z obecności przybyszów, więc zezwalali na lokację ich osad na prawie wołoskim. Oznaczało to, że dana społeczność na czele z sołtysem (zwanym powszechnie „kniaziem”) otrzymywała fragment lasu do wykarczowania i długi okres wolnizny, czyli zwolnienia z opłat podatkowych, a sami mieszkańcy ze względu na pasterski tryb życia mieli większą swobodę przemieszczania się. W ten sposób zakładano przysiółki, które później często łączono z polskimi miejscowościami zlokalizowanymi w dolinach. Pod koniec XVI i w XVII wieku w źródłach kilkukrotnie pojawiały się nazwy gniazd osadniczych, które należy wiązać z Lachowicami: Lachów w okolicach dzisiejszego centrum wsi, którego nazwa wiąże się z polskim osadnictwem; Lubnica (albo Łubnica) na terenie Lachowic Dolnych, bliżej Stryszawy, gdzie wypasano wielkie stada owiec; wyżej położona Kobylanka w późniejszych Lachowicach Górnych, w miejscu przysiółka Mizioły (na południe od centrum), gdzie trudniono się wypasem oraz kastracją koni; oraz Mączna na północy, której polska ludność zajmowała się rolnictwem i wyrobem mąki (do dziś przetrwała zmieniona nazwa przysiółka Mączne).

Na przełomie XVI i XVII wieku ziemia suska wraz z doliną Lachówki znalazła się w rękach rodziny Komorowskich herbu Korczak i stała się częścią ich dużego, beskidzkiego latyfundium. W 1608 roku po śmierci Krzysztofa Komorowskiego spadek podzielono między jego trzech synów, dziedziczących części określane odtąd mianem „państw”: państwo żywieckie trafiło do Mikołaja, państwo ślemieńskie do Aleksandra, a państwo suskie do Piotra, który wkrótce ufundował w Suchej kościół, założył parafię oraz przebudował szesnastowieczny zamek w stylu renesansowej rezydencji. W 1640 roku państwo suskie objął jego bratanek, syn Mikołaja, Krzysztof Komorowski, który jednak zmarł po czterech latach, nie zostawiając męskiego potomka. Wówczas klucz dóbr odziedziczyła córka Krzysztofa, Konstancja Krystyna Komorowska, która w 1665 roku wniosła dominium suskie w posagu Janowi Wielopolskiemu herbu Starykoń, dziedzicowi zamku na Pieskowej Skale i przyszłemu kanclerzowi wielkiemu koronnemu. Od tej pory właścicielami tych górskich terenów stali się Wielopolscy: w 1688 roku odziedziczył je Jan Kazimierz, a po jego śmierci w 1692 roku spadek przeszedł na wdowę Annę Konstancję z Lubomirskich oraz ich małoletniego syna Aleksandra Wielopolskiego.

Właścicielka dóbr, która po stracie męża wyszła za Stanisława Małachowskiego herbu Nałęcz (ich wnukiem był marszałek Sejmu Czteroletniego i jeden z autorów Konstytucji 3 Maja – Stanisław Małachowski), w 1696 roku przeprowadziła głęboką reorganizację administracyjną państwa suskiego, m.in. scalając wsie i osady górskie zlokalizowane wokół doliny Lachówki w miejscowość Lachowice. Należy nadmienić, że już w 1623 roku wspomniano w księgach metrykalnych o „villa Lachowicze”, jednak liczba ludności wsi wynosząca 23 osoby pozwala sądzić, że chodziło wyłącznie o jeden z przysiółków. W 1697 roku doszło do nieporozumień granicznych związanych z dworem zwanym Aleksandria w Kurowie, zbudowanym jeszcze przez Katarzynę, córkę Aleksandra Komorowskiego. Świadek relacjonujący ten spór opisał obiekt jako „dwór na jałowiźnie od Lachowic” i można przypuszczać, że posłużył się już określeniem całej gromady (folwark na pograniczu Kurowa i Lachowic widnieje jeszcze na dziewiętnastowiecznych mapach wojskowych).

Lachowicami zarządzał w tym czasie sołtys Wojciech Pająk, którego nazwisko przechowały źródła historyczne w związku z niezbyt chlubnym wydarzeniem. 30 stycznia 1700 przed sądem na zamku suskim stawił się Pająk oraz służący u niego Agnieszka Starczalonka i parobek Bartek Karcz, który „żonę mając, z którą nie mieszkał, popełnił grzech i brzuch zrobił Agnieszce Starczalonce. Naznacza tedy sąd wójtowski państwa suskiego, aby naprzód gospodarz, u którego oni służyli, Wojciech Pająk sołtys lachowski – za to, że, widząc jakie takie podobieństwo do grzechu między Karczem a Starczalonką, ich nie karał albo zaraz do urzędu nie oddał – dał do kościoła [w Suchej] wosku funtów dwa, grzywnę pańską jedną, sądowi grzywnę jedną”.

Wieś leżała z dala od głównych szlaków komunikacyjnych, w surowym klimacie i na ubogich glebach górskich, niesprzyjających rozwojowi rolnictwa. Część plonów należało ponadto oddać dworowi suskiemu, co wywierało dodatkową presję na niezamożnej ludności. Wypasem owiec tradycyjnie parali się mieszkańcy wyżej położonych przysiółków, jednak pasterstwo było zajęciem okresowym i również nie przynosiło lukratywnych korzyści. Trudno się dziwić, że niektórzy wybierali drogę łatwiejszego, ale o wiele bardziej ryzykownego wzbogacenia się w drodze rabunku. Szeregi słynnych beskidzkich zbójników zasilali także rabusie z Lachowic i okolicy, a niektórzy z nich kończyli w bardzo przykry sposób. Na wiosnę 1721 roku schwytano członków bandy, która zapuszczała się na trakt krakowsko-oświęcimski, by tam uprawiać zbójnicki proceder: Marcina Warchoła, Stanisława Szarlejczyka i Walka Kaszaka ze Skawicy, Jakuba Bieniasa z Huciska oraz Jana Grzesica z Lachowic. Jak odnotował Andrzej Komoniecki, świadek tych wydarzeń, 5 kwietnia 1721 na zamku żywieckim odbył się sąd nad rzezimieszkami, a po egzekucji wykonanej przez pszczyńskiego kata: „aż zgroza i strach był na placu miejskim, gdzie szubienic czworo stało, a na każdym głów i ćwierci ludzkich pełno było, znowu na palu jeden, a dwa na kołach wplecieni postawieni byli. Czyniąc to państwo dla karania zbójstwa, które tajemne bywały, a między poddanymi dobrymi źli się taili, a po zagraniczu w kilku miejscach rabowali ludzi”.

W miejscowościach oddalonych od głównych szlaków komunikacyjnych i centrów dworskich dużym problemem był niemal zupełny brak szkolnictwa. Ludwik Sikora, który w okresie międzywojennym zbierał informacje do dziejów Lachowic, pisał, że do połowy XIX wieku „panował tu czarny analfabetyzm z wierzeniami w różne gusła, zabobony, strachy i czarnoksiężników”. Dopiero w 1842 roku Józef Łopaciński, nowo przybyły proboszcz wykształcony na Uniwersytecie Lwowskim, zaczął organizować dla dzieci nauki szkolne, które odbywały się w okresie zimowym, czyli poza sezonem prac rolnych. Kolejnym krokiem w szerzeniu oświaty było wybudowanie szkoły w Lachowicach w 1884 roku i sprowadzenie do niej nauczyciela Władysława Cyjankiewicza.

Z czasem Wielopolscy coraz wydajniej eksploatowali zasoby naturalne ziemi suskiej. W latach trzydziestych XIX wieku Józef Wielopolski zreformował tutejsze hutnictwo opierające się na bogatych złożach rud żelaza, kazał zburzyć mało wydajne dymarki i zbudować szereg zakładów fryszerskich, młotowni oraz wysokich pieców do topienia żelaza. Rudę do warsztatów dowozili lokalni mieszkańcy, co już w XVIII wieku stało się dla nich dochodowym zajęciem. Poszczególne huty, między innymi w Lachowicach, składały się na system zwany Kuźnicami Suskimi i przynosiły właścicielom niebagatelne zyski. Jednocześnie korzyści czerpano z gospodarki leśnej, a tereny bogate w drzewostan mieszany sprzyjały zarówno rozwojowi technologii obróbki drewna, jak i sprzedaży drewna opałowego do browarów, gorzelni czy zakładów przemysłowych. Lasy te stały się wkrótce zarzewiem konfliktu między dworem a miejscową społecznością. W latach czterdziestych XIX wieku Wielopolscy sprzedali dobra żywieckie Albrechtowi Habsburgowi, a suskie i ślemieńskie Aleksandrowi Branickiemu herbu Korczak, który na zamku w Suchej zebrał swoje bogate zbiory artystyczne i archeologiczne oraz zgromadził bogatą bibliotekę, liczącą kilkanaście tysięcy woluminów. Okazało się jednak, że w akcie sprzedaży nie zabezpieczono gromadzie lachowickiej lasów gminnych, więc włościanie pozostali bez oficjalnego dostępu do drewna, potrzebnego zarówno na opał, budowę domów, jak i rozwijające się rzemiosło zabawkarskie. Spór sądowy, wytoczony Branickim przez poddanych, ciągnął się przez kolejne lata, rzutując na kontakty między dworem a gromadą. W latach osiemdziesiątych XIX stulecia dziedzice musieli też zrezygnować z utrzymywania Kuźnic Suskich, które nie wytrzymały konkurencji z rozwijającym się przemysłem ciężkim.

Innym źródłem dochodów Wielopolskich, a później Branickich były „pańskie karczmy”, urządzane w dziedzicznych wsiach i zaopatrywane z suskich browarni i gorzelni. Przybytki dzierżawiono Żydom, którzy szczególnie w latach sześćdziesiątych XIX wieku chętnie osiedlali się na tym terenie, odprowadzając roczny czynsz na rzecz dworu w wysokości 35-50 złotych reńskich. Pod koniec stulecia proboszcz z Lachowic, Józef Kozak, zaangażował się w walkę przeciw „rozpijaniu parafian” i przekonał Annę Ninę z Hołyńskich Branicką, wdowę po Aleksandrze Branickim, do zamknięcia „pańskich karczm”. Wkrótce cztery żydowskie rodziny opuściły dolinę Lachówki, a z desek pozyskanych z rozbiórki gospody w Lachowicach Górnych w latach 1899-1900 wybudowano drugą szkołę. W krzewieniu oświaty pomagało założone niedługo później Towarzystwo Szkoły Ludowej oraz coraz częstsze wyjazdy mieszkańców do pracy za granicą, ułatwione przez otwartą w 1884 roku linię kolejową Żywiec-Sucha. Lachowice zamieszkiwało wówczas mniej niż 2 tysiące mieszkańców w niemal 280 chłopskich domach, co dawało średnio siedmiu mieszkańców na jedno domostwo. Kolejni proboszczowie animowali życie społeczne oraz aktywność zawodową w miejscowości. Wspomniany ksiądz Józef Kozak jeszcze pod koniec XIX wieku założył Kółko Rolnicze ze sklepem, a w marcu 1912 roku doprowadził do otwarcia spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowej Kasy Stefczyka.

Działania drugiej wojny światowej okazały się tragiczne w skutkach dla wielu lachowickich rodzin. Mężczyźni ginęli na froncie, a na miejscu żniwo zbierał dowódca Schutzpolizei w Stryszawie, Jan Günther, który stał za przynajmniej kilkunastoma morderstwami dokonanymi na mieszkańcach Lachowic. W wyniku akcji wysiedleńczej przeprowadzonej w dwóch turach, w październiku i listopadzie 1940 roku, wywieziono ze wsi 121 rodzin (624 osoby), a ich domy przekazano niemieckim kolonistom. Gospodarstwa palono z powodu doniesień o pomocy udzielanej partyzantom przez gospodarzy. 30 stycznia 1945 do Lachowic wkroczyli żołnierze sowieccy, a ówczesny proboszcz zapamiętał ich tak: „żołnierze bolszewiccy zajmowali domy, a przy tym zabierali wszystko, co się dało: zegarki, obuwie, żywność, krowy, konie, wozy, siało, słomę, maszyny do szycia, trzodę chlewną, wszystko ładowali na auta i wywozili”. Po przejściu frontu miejscowi zebrali ciała kilkudziesięciu zabitych Rosjan i pochowali na cmentarzu parafialnym. Już po wojnie, w 1948 roku, ciała ekshumowano i przewieziono do zbiorowej mogiły w Suchej.

Nowa rzeczywistość Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej przyniosła nowe możliwości, ale także rozczarowania. Mieszkańcy wsi często zatrudniali się w zakładach przemysłowych w Suchej Beskidzkiej (drugi człon nazwy formalnie dodano w 1964 roku): Babiogórskiej Fabryce Mebli, Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego czy Zakładach Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego. W latach 1958-1961, podobnie jak w wielu innych miejscowościach, w Lachowicach toczył się spór o nauczanie religii w szkole. W 1961 roku na rozkaz miejscowego Inspektoratu Szkolnego ze ścian szkolnych usunięto krzyże i zabroniono modlić się przed i po lekcjach. W dalszej kolejności usunięto ze szkół naukę religii. Budynek szkolny znajdował się już wówczas w fatalnym stanie, więc w 1964 roku podjęto decyzję o budowie nowej placówki, która stanęła w czerwcu kolejnego roku.

Walory turystyczne wsi doceniano już wcześniej, przed wybuchem drugiej wojny światowej, kiedy Liga Popierania Turystyki zapewniła tu 60 miejsc noclegowych turystom przemierzającym beskidzkie szlaki. W 1976 roku członkowie Wydziałowego Klubu Turystycznego „Maluch” przy Wydziale Matematyczno-Fizycznym Politechniki Śląskiej w Gliwicach znaleźli w lachowickim przysiółku Adamy drewnianą chatę z 1908 roku i zdecydowali o przekształceniu jej w schronisko turystyczne. Dwa lata później dom wykupiło Biuro Podróży i Turystyki „Almatur” i oddało pod opiekę studentom. W latach 2001-2011 Studenckim Schronem Turystycznym „Pod Solniskiem” opiekowało się Studenckie Koło Przewodników Górskich „Harnasie” z ramienia Oddziału Uczelnianego PTTK przy Politechnice Śląskiej, a od 2011 roku prowadzi go Klub Chatkowy „Adamy”.

27 lipca 2001 ulewne deszcze doprowadziły do rozległego osunięcia ziemi na zboczach Pierchałowej (596 m n.p.m., Pasmo Pewelskie), niedaleko centrum Lachowic. W wyniku nagłego przemieszczenia się masy powierzchniowej 12 gospodarstw przysiółka Zawodzie uległo całkowitemu zniszczeniu. Osuwisko wraz ze zrujnowanymi budynkami stworzyło tamę na Lachówce, zagrażając tym samym miejscowości powodzią. Poszkodowane rodziny otrzymały pomoc ze strony Caritas Polska, archidiecezji krakowskiej, a nawet księcia Lichtentsteinu i rządu Republiki Federalnej Niemiec.

Ciekawostki

W XVII i XVIII wieku w szeregi zbójników beskidzkich wstępowali również mieszkańcy Lachowic. Najbardziej znanym był Jan Grzesic stracony wraz z kompanami w 1721 roku na zamku żywieckim.

W XIX wieku we wsiach ziemi suskiej wyrób zabawek stał się jednym z najbardziej dochodowych źródeł zarobku. Kwerendy i wywiady przeprowadzone w 1953 roku przez Pracownię Badania Sztuki Ludowej w Krakowie potwierdziły, że już w pierwszej połowie XIX wieku w Lachowicach trudniono się zabawkarstwem, a pierwszy znany z imienia zabawkarz, Józef Kapała, przybył do Stryszawy z Lachowic. Do wykonywanych przedmiotów należały: bryczki (zwane karetkami), taczki i ptaszki, kołyski (zwane kolibkami) i łóżeczka, grzechotki (scyrkowki), karuzelki, konie (wyścigowce) oraz wozy drabiniaste.

W 1924 roku doszło do niewyjaśnionego zabójstwa, które na długie lata stało się tematem rozmów mieszkańców. W „Kronice parafialnej” odnotowano: „14 września zdarzyła się wielka tragedia. Skrytobójczo zabitym został 17-letni chłopiec Władysław Lasik. Zwłoki jego zatopione głową we wodzie znaleziono. Na głowie miał jedną ranę od siekiery i po obu policzkach cięcia od siekiery. Zbrodnia nie została aż dotąd wyśledzona”.

Wiele tutejszych drzew zostało wpisanych na listę pomników przyrody. Do najciekawszych należą lipy i sosny przy drodze z Lachowic do Koszarawy oraz cisy przy zielonym szlaku z Huciska.

Bibliografia