Św. Jan Ewangelista

Dzieje zabytku

Prawdopodobnie rzeźby czterech ewangelistów umieszczone na gzymsie prezbiterium powstały w tym samym czasie, co rzeźby w ołtarzu głównym, wykonane przez Johanna Feega. Ołtarz główny po raz pierwszy został odnotowany w księdze rachunkowej kościoła „Rationes Ecclesiae Felso Lapsensis”. W 1776 roku umieszczono w niej informację o Janie Joanellim z Tolvano – fundatorze, który sprawił zdobienie ołtarza oraz zatrudnił czterech malarzy pracujących w kościele przez następnych pięć tygodni. W latach 1777-1778, odnotowano zakup obrazów, a pod kolejną datą wydatków zapisanych w księdze rachunków świątyni odnotowano nazwisko twórcy rzeźb umieszczonych na ołtarzu – Johanna Feega. Jednakże analiza stylistyczna dzieł pozwala wyodrębnić dwóch twórców całego ołtarza: Johanna Feega oraz jego brata Franciszka. Franciszek wykonał rzeźby w dolnej partii ołtarza, natomiast Johann – w górnej części wraz z rzeźbami ewangelistów.

Opis

Rzeźba św. Jana, który siedzi na srebrnych obłokach z prawą nogą ugiętą w kolanie i uniesioną lekko do góry. Święty jest delikatnie zwrócony w prawo z głową skierowaną w prawą stronę, w lewej wyprostowanej ręce trzyma zamkniętą księgę, a prawą rękę ma ugiętą w łokciu. Twarz szeroka z dużym i szerokim na końcu nosem, dużymi oczami oraz silnie zarumienionymi policzkami i nosem. Włosy długie, ciemnobrązowe opadają na prawe ramię. Święty ubrany jest w długą, złoconą suknię z kołnierzykiem u szyi, drapowaną w grube i ostro łamane fałdy. Po bokach świętego siedzą dwa orły, które trzymają w szponach kałamarze. Polichromia naturalistyczna w odsłoniętych partiach ciała, szaty i orły złocone, obłoki srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Autorem rzeźby jest Johann Feeg, twórca szeregu prac w kościołach polskiego Spisza, m.in. ołtarzy bocznych i ambon w Niedzicy, Zakliczynie oraz kompletu ołtarzy w Jurgowie. Rzeźby Feega charakteryzują się naturalnymi pozami, obfite fałdy szat modelowane są w postaci ostro załamujących się płaszczyzn, przypominających połamaną blachę, a twarze posiadają znamienny typ anatomiczny o specyficznych cechach, takich jak pulchne policzki, na wpół otwarte usta i duże nosy. Ołtarz główny w kościele w Łapszach Wyżnych i znajdujące się w nim rzeźby są przykładami tzw. spiskiego rokoka, stylu który stopniowo kształtował się od lat czterdziestych XVIII stulecia i cechował się wyjątkową dekoracyjnością środków wyrazu. Twórczość kieżmarskich artystów, autorów omawianego dzieła, stanowiła kulminacyjne osiągnięcie tego stylu. Fundatorem ołtarza głównego wraz z rzeźbami był Jan Joanelli z Tolvano. Należał on do kupieckiej rodziny z Lombardii, która w XIV wieku przeniosła się do Tyrolu, gdzie zajęła się górnictwem. Część tej rodziny osiedliła się w XVII wieku na Węgrzech dzierżawiąc przynoszące spore korzyści majątkowe kopalnie miedzi na Dolnym Śląsku. Jan – był ostatnim z rodu Joanellich.

Rzeźby umieszczone na gzymsie prezbiterium przedstawiają czterech ewangelistów wraz z odpowiadającymi im atrybutami. Atrybuty ewangelistów (człowiek, lew, orzeł i wół) pojawiają się już w wizji Ezechiela (Ez 1, 1-14) i apokaliptycznym widzeniu św. Jana (Ap 4, 6-8). Symbole te znane były również w obrazie świata starożytnych Babilończyków, gdzie odnosiły się do zodiaku, pór roku i czterech stron świata. Każde z trzech zwierząt ucieleśnia szczególny typ siły fizycznej: lew – siła potężna, ognista, nieujarzmiona; orzeł – ostrość wzroku, wysokość i szybkość lotu; wół – odporność i wytrwałość. Z kolei człowiek oznacza istotę obdarzoną duszą, inteligencją i wolą. W wizji Ezechiela cechy te są poszerzone i opisują Boga: człowiek – poznanie i wolę Boga, wół – jego siłę, lew – potęgę, a orzeł – wszechwiedzę. Z odniesieniem czterech symboli do tajemnic Chrystusa i do Ewangelii spotykamy się po raz pierwszy u św. Hieronima. W Lidii odkryto blok marmuru z następującym tekstem, odnoszącym się do Chrystusa i odpowiadający czterem atrybutom ewangelistów: „Jak człowiek cierpiał, jak lew zwyciężał, jak orzeł wzleciał, jak wół został zabity na ofiarę”. Interesującym elementem w omawianej rzeźbie jest trzymanie przez orły kałamarzy w dziobie. Motyw ten pojawił się już w grafice Gottfrieda Bernharda Götza „Św. Jan Ewangelista” po 1744 roku oraz na gruncie polskim, np. na fragmencie polichromii w kościele Bernardynów w Leżajsku z lat około 1757-1758 Stanisława Stroińskiego, Macieja Millera(?) oraz na obrazie „Św. Jan Ewangelista” w kościele w Igołomi z XVIII wieku.

Streszczenie

Prawdopodobnie rzeźby czterech ewangelistów umieszczone na gzymsie prezbiterium powstały w tym samym czasie, co rzeźby w ołtarzu głównym i zostały wykonane przez Johanna Feega po 1776 roku. Ołtarz główny w kościele w Łapszach Wyżnych i znajdujące się w nim rzeźby są przykładami tzw. spiskiego rokoka, stylu który stopniowo kształtował się od lat czterdziestych XVIII stulecia i cechował się wyjątkową dekoracyjnością środków wyrazu.

Bibliografia