Ołtarz główny

Dzieje zabytku

Ołtarz główny po raz pierwszy został odnotowany w księdze rachunkowej kościoła „Rationes Ecclesiae Felso Lapsensis”. W 1776 roku umieszczono informację o Janie Joanellim z Tolvano – fundatorze, który sprawił zdobienie ołtarza oraz zatrudnił czterech malarzy pracujących w kościele przez pięć tygodni. W latach 1777-1778 odnotowano zakup obrazów przedstawiających Najświętszą Marię Pannę, św. Jana Chrzciciela, św. Walentego oraz św. Sebastiana: „Pro imaginibus B.M.V. et Joanni Baptista, S. Valenti Ep. Mart et S. Sebastiani Mart. 24 Rfl”. Obraz św. Walentego znajdował się pierwotnie w polu głównym ołtarza, obecnie wisi na jednej ze ścian kościoła. Pod kolejną datą wydatków zapisanych w księdze rachunków świątyni odnotowano nazwisko twórcy części rzeźb umieszczonych na ołtarzu – Johanna Feega.

Opis

Nastawa ołtarzowa architektoniczna, trójosiowa z bramkami, jednokondygnacyjna ze zwieńczeniem. Ołtarz wysunięty do przodu, drewniany, sarkofagowy, wklęsło-wypukły, zwężający się ku dołowi, na profilowanym cokole, ujęty spływami wolutowymi; dekorowany w narożach palmetami, na froncie rocaille'owy kartusz z malowanymi skrzyżowanymi kluczami w polu. Mensa drewniana z silnie wysuniętą, profilowaną krawędzią, z portatylem z piaskowca.

Tabernakulum w formie prostopadłościennej skrzynki o wypukłej ściance frontowej, ujęte z przodu ukośnie dostawionymi pilastrami na cokołach z trzonami w formie wolut, dźwigającymi niepełne belkowanie, opasujące je z trzech stron, nad ścianką frontową przyjmujące falistą formę zwieńczoną rocaille'm. Drzwiczki przyjmują kształt stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym nadwieszonym, ujęte profilowaną ramą; w polu płaskorzeźbione przedstawienie kielicha z hostią w glorii na fakturowanym tle. Na belkowaniu, na osi podpór ustawiona jest para rocaille'owych lichtarzy. Tron wystawienia architektoniczny, trójosiowy; oś środkowa ponad tabernakulum w postaci ażurowej niszy z cokołem na pasyjkę, tylna ścianka utworzona z rocaille'u z kłosami zbóż; flankowana pilastrami zwieńczonymi falistym gzymsem, dźwigającymi ażurową, zamkniętą koronę. Podpory przechodzą w spływy wolutowe, ujmujące tabernakulum, na których końcach siedzi para adorujących puttów. Osie boczne są ujęte po bokach pilastrami dźwigającymi imposty podtrzymywane przez rocaille w partii trzonów oraz płonące wazony; pola wypełnione ażurowym rocaille'm i palmetami przechodzącymi w podwójne lichtarze.

Retabulum na planie półowalu, osie boczne ustawione prostopadle do środkowej. Oś środkowa posadowiona na wysokim, dwustrefowym cokole. W pierwszej strefie cokołu prostokątna płycina z napisem: „Z INICJATYWY / KS. PROBOSZCZA ROMANA GORCZYŃSKIEGO / W LATACH 2001 - 2006 / WYKONANO REMONT KOŚCIOŁA I KONSERWACJĘ / WYPOSAŻENIA”. W drugiej strefie cokołu, pośrodku płycina w formie leżącego prostokąta o fantazyjnie wyciętych bokach z malowanym kartuszem herbowym, dzielonym na cztery pola. W lewym górnym polu kartusza umieszczony jest orzeł, poniżej dwójka dzieci w łódce, a po prawej stronie tarczy, w prawym górnym polu dwójka dzieci w łódce, poniżej orzeł. U spodu napis z chronostychem: „EREXIT, AC EXORNAVIT HONORIBVS SANCTI PETRI, / AC PAVLI APOSTOLI ILLVSTRISSIMVS LIBER BAR I WNBS(?) IOANELLY / A TOLVANA PROPPII X I”. Klejnotem jest hełm z pióropuszem zakończony półpostacią rycerza w zbroi, zaś labry mają formę bujnej wici akantowej. Ryzality cokołów ozdobione są z trzech stron rocaille'owymi płycinami; skrajne konsole rocaille'm i różanymi gałązkami. Oś główna flankowana parą kolumn ustawioną na tle zwielokrotnionych pilastrów. Podpory dźwigają pełne belkowanie, przerwane nad polem środkowym, wyłamane na ich osi oraz przerwany wolutowy przyczółek. W polu środkowym podwójna, profilowana rama w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem nadwieszonym z uskokami z obrazem św. Piotra i św. Pawła; flankowana przez figury św. Szymona po lewej stronie i św. Judy Tadeusza po prawej, ustawionymi na rocaille'owych wspornikach. Ramy obrazu, trzony wewnętrznych pilastrów i pola za środkową parą figur dekorowane rocaille'm.

Zwieńczenie w formie zbliżonej do stojącego prostokąta, ujęte spływami wolutowymi, zamknięte falistym gzymsem przechodzącym w antytetycznie zwrócone woluty. Całość zwieńczona gołębicą Ducha Świętego w glorii promienistej. W polu rzeźbiarska grupa Koronacji Marii w glorii promienistej, pośród obłoków i uskrzydlonych główek anielskich. Dwa flankujące grupę putta na obłokach trzymają banderole z napisem: „FILIA DEI PATRIS” i „MATER DEI FILII”, a kolejne dwa usadzone na szczycie: „VENI CORONABERIS” oraz „VENI SPONSA MEA”. Poniżej zwieńczenia w ażurowym kartuszu znajduje się napis: „QVA E/ST ISTA / QVAE PROGREDI/TUR QVASI AURORA / CONSURGENS / Cant 6.”. Na przyczółku siedzące figury św. Joachima po lewej stronie i św. Józefa po prawej, na gzymsie flankującym pole środkowe dwa putta trzymające słońce i księżyc, na zewnętrznych osiach dwa adorujące anioły. Spływy zwieńczenia dekorowane strzępiastymi liśćmi palmowymi, muszlą i rocaille’m.

Osie boczne ustawione są na wysokim cokole, od zewnątrz ujęte pilastrami przechodzącymi w woluty, od wewnątrz sąsiadują z osią środkową. Pośrodku bramki z drzwiczkami zakończonymi gzymsem przyjmującym formę cokołu dla figur. Drzwiczki w formie stojącego prostokątna zamkniętego łukiem segmentowym nadwieszonym; osie na skraju ujęte konsolami stanowiącymi cokoły dla podpór. Ryzalit bramek zdobiony płyciną ze strzępiastym grzebieniem; drzwiczki z płyciną z rocaille'm i kwiatowym zwisem na wstążce; powyższy cokół ujęty liśćmi palmowymi i rocaille'm. Kondygnacja flankowana na skraju kolumną ustawioną na tle pilastru, które podtrzymują wyłamany gzyms zakończony wolutami ujmującymi szczyt o falistym przebiegu, na którym ustawiony jest duży płomienisty wazon. W polach ustawione są figury: po lewej się Jakuba Starszego, a po prawej św. Filipa. Na zwieńczeniach usadzone dwie figury aniołów.

Struktura w całości marmoryzowana w kolorze zielono-brązowym; ornamentyka, kolumny złocone, detale srebrzone. Wszystkie kolumny w jednej trzeciej wysokości przedzielone rocaille’m, a fryz z elementami dekoracji rokokowej. Tabernakulum i tron wystawienia w całości złocone.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz główny w kościele w Łapszach Wyżnych powstał w niedługim czasie po wybudowaniu świątyni w 1776 roku w stylu rokokowym. Reprezentuje typ jednokondygnacyjnej, trójoosiowej nastawy z bramkami, zdobionej ornamentem rokokowym, adekwatnie do czasu powstania. Wraz z dwoma ołtarzami bocznymi i amboną tworzy integralny wystrój kościoła wykonany przez warsztat kieżmarskich artystów Johanna i Franciszka Feegów. Program ikonograficzny ołtarza głównego z obrazem „Św. Piotr i św. Paweł” bezpośrednio nawiązuje do wezwania świątyni. Z kolei w zwieńczeniu umieszczono płaskorzeźbioną grupę przedstawiającą Koronację Marii opatrzoną napisami z Psalmów i wezwań maryjnych: FILIA DEI PATRIS – Córka Boga Ojca, MATER DEI FILII – Matka Syna Bożego, VENI CORONABERIS – Pójdź, będziesz koronowana, VENI SPONSA MEA – Przybądź, oblubienico moja oraz QVA E/ST ISTA / QVAE PROGREDI/TUR QVASI AURORA / CONSURGENS / Cant 6. – Kim jest ta, która świeci z wysoka jak zorza.

Fundatorem ołtarza jest Jan Joanelli z Tolvano. Należał on do kupieckiej rodziny z Lombardii, która w XIV wieku przeniosła się do Tyrolu, gdzie zajęła się górnictwem. Część tej rodziny osiedliła się w XVII wieku na Węgrzech dzierżawiąc przynoszące spore korzyści majątkowe kopalnie miedzi na Dolnym Śląsku. Jan – był ostatnim z rodu Joanellich. Do wykonania ołtarza zatrudnił spiskich artystów: malarza Imricha Jagušiča, który wykonał obraz św. Piotra i św. Pawła oraz rzeźbiarzy Johanna i Franciszka Feegów. Tezę o współpracy dwóch braci Feegów postawiła słowacka badaczka rzeźby Katerina Chmelinová, ponieważ figury w dolnej kondygnacji ołtarza wyrażają się spokojem, a szaty są udrapowane w pionowe i monotonne fałdy w przeciwieństwie do figur z drugiej kondygnacji o ekspresji wyrażonej w ruchu. Chmelinová stwierdziła, iż nastawę ołtarza wykonał Franciszek Feeg we współpracy z młodszym bratem Johannem, który wyrzeźbił figury św. Joachima i św. Józefa w zwieńczeniu, a Johann Feeg wykonał szereg prac w kościołach polskiego Spisza, m.in. ołtarze boczne i ambony w Niedzicy, Zakliczynie oraz komplet ołtarzy w Jurgowie. Rzeźby Feega charakteryzują się naturalnymi pozami, obfite fałdy szat modelowane są w postaci ostro załamujących się płaszczyzn, przypominających połamaną blachę, a twarze posiadają znamienny typ anatomiczny o specyficznych cechach, takich jak pulchne policzki, na wpół otwarte usta i duże nosy. Ołtarz i znajdujące się w nim rzeźby są przykładami tzw. spiskiego rokoka, stylu który stopniowo kształtował się od lat czterdziestych XVIII stulecia i cechował się wyjątkową dekoracyjnością środków wyrazu. Twórczość kieżmarskich artystów, autorów omawianego dzieła, stanowiła kulminacyjne osiągnięcie tego stylu.

Streszczenie

Ołtarz główny w kościele w Łapszach Wyżnych powstał w niedługim czasie po wybudowaniu świątyni w 1776 roku w stylu rokokowym. Reprezentuje typ jednokondygnacyjnej, trójoosiowej nastawy z bramkami, zdobionej ornamentem rokokowym, adekwatnie do czasu powstania. Wraz z dwoma ołtarzami bocznymi i amboną tworzy integralny wystrój kościoła wykonany przez warsztat kieżmarskich artystów Johanna i Franciszka Feegów. Program ikonograficzny ołtarza głównego z obrazem „Św. Piotr i św. Paweł” bezpośrednio nawiązuje do wezwania świątyni. Fundatorem ołtarza jest Jan Joanelli z Tolvano. Do wykonania ołtarza wykonał spiskich artystów, malarza Imrich Jagušič, który namalował obraz św. Piotra i św. Pawła oraz braci z rodziny Feegów. Ponieważ figury w dolnej kondygnacji ołtarza wyrażają się spokojem, a szaty są udrapowane w pionowe i monotonne fałdy w przeciwieństwie do figur z drugiej kondygnacji o ekspresji wyrażonej w ruchu, Katerina Chmelinová – słowacka badaczka, wysunęła przypuszczenie iż nastawę ołtarza wykonał Franciszek Feeg we współpracy z młodszym bratem Johanem, który wyrzeźbił figury św. Joachima i św. Józefa w zwieńczeniu. Rzeźby Feega charakteryzują się naturalnymi pozami, obfite fałdy szat modelowane są w postaci ostro załamujących się płaszczyzn, przypominających połamaną blachę, a twarze posiadają znamienny typ anatomiczny o specyficznych cechach, takich jak pulchne policzki, na wpół otwarte usta i duże nosy. Ołtarz i znajdujące się w nim rzeźby są przykładami tzw. spiskiego rokoka, stylu który stopniowo kształtował się od lat czterdziestych XVIII stulecia i cechował się wyjątkową dekoracyjnością środków wyrazu. Twórczość kieżmarskich artystów, autorów omawianego dzieła, stanowiła kulminacyjne osiągnięcie tego stylu.

Bibliografia