Matka Boska Niepokalanie Poczęta

Dzieje zabytku

Płaskorzeźba umieszczona jest w ołtarzu bocznym, wykonanym w latach 1777-1782. Po raz pierwszy został odnotowany w księdze rachunkowej kościoła „Rationes Ecclesiae Felso Lapsensis” w latch 1777-1778, w której zapisano zakup obrazów przedstawiających Najświętszą Marię Pannę, św. Jana Chrzciciela, św. Walentego oraz św. Sebastiana: „Pro imaginibus B.M.V. et Joanni Baptista, S. Valenti Ep. Mart et S. Sebastiani Mart. 24 Rfl”. Obecnie obraz św. Jana Chrzciciela znajduje się w zwieńczeniu tego ołtarza. Z kolei obraz św. Walentego przewidziany był do ołtarza głównego (obecnie wisi nad zakrystią), a obraz św. Sebastiana do drugiego ołtarza bocznego. Nie wiadomo gdzie znajdował się i gdzie obecnie przechowywany jest wizerunek Najświętszej Marii Panny. Być może jest to omawiane dzieło? Pod kolejną datą wydatków zapisanych w księdze rachunków kościoła odnotowano twórcę rzeźb umieszczonych na ołtarzu – Johanna Feega.

Opis

Płaskorzeźba w kształcie prostokąta zamkniętego łukiem wklęsło-wypukłym zdobionym grzebieniami rocaille’owymi pośrodku. W polu, na jednolicie srebrnym tle ukazana jest Matka Boska Niepokalanie Poczęta. Maria stoi na globie ziemskim, prawą stopą depcze węża, a lewą trzyma na półksiężycu. Jej sylwetka jest esowato wygięta, ma długą szyję. Matka Boska w lewej dłoni trzyma Dzieciątko Jezus, a w prawej berło. Twarz szeroka z nienaturalnie dużym nosem, wąskimi ustami i silnie zarumienionymi policzkami. Włosy długie, ciemnobrązowe, spięte do tyłu i ozdobione płaskorzeźbionymi różami. Maria ubrana jest w długą suknię, przewiązaną w pasie wstążką związaną na kokardkę oraz złocony płaszcz, na stopach ma sandały, a wokół głowy okrągły nimb z siedmioma gwiazdami. Dzieciątko ukazane jest w pozycji siedzącej, po swojej lewej stronie trzyma w dłoniach długi krzyż, którego drzewiec wbija się w węża. Twarz Dzieciątka ma nienaturalny gruszkowaty kształt z dużym nosem i wyraźnie wydatnym podbródkiem, policzki silnie zarumienione. Włosy krótkie, ciemnobrązowe, wokół głowy promienisty nimb krzyżowy. Dzieciątko ubrane jest w złoconą przepaskę biodrową. Glob ziemski w kolorze niebieskim osadzony na chmurze srebrzonych obłoków, z której wyłaniają się dwie uskrzydlone główki anielskie. Wyżej, dwa aniołki unoszące do góry ręce. Aniołek po lewej stronie trzyma w dłoni wieniec chwały, a aniołek po prawej gałązkę róży. W górnej części obrazu, kolejne dwie uskrzydlone główki anielskie. Polichromia w odsłoniętych partiach ciała naturalistyczna, szaty i atrybuty złocone, detale srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Autorem płaskorzeźby jest Johann Feeg, twórca szeregu prac w kościołach polskiego Spisza, m.in. ołtarzy bocznych i ambon w Niedzicy, Zakliczynie oraz kompletu ołtarzy w Jurgowie. Rzeźby Feega charakteryzują się naturalnymi pozami, obfite fałdy szat modelowane są w postaci ostro załamujących się płaszczyzn, przypominających połamaną blachę, a twarze posiadają znamienny typ anatomiczny o specyficznych cechach, takich jak pulchne policzki, na wpół otwarte usta i duże nosy. Ołtarz i znajdujące się w nim rzeźby są przykładami tzw. spiskiego rokoka, stylu który stopniowo kształtował się od lat czterdziestych XVIII stulecia i cechował się wyjątkową dekoracyjnością środków wyrazu. Twórczość kieżmarskich artystów, autorów omawianego dzieła, stanowiła kulminacyjne osiągnięcie tego stylu, które opisując ołtarze w Łapszach Wyżnych tak podsumował historyk sztuki, Tadeusz Chrzanowski: „Czasem ma się wrażenie, że lada chwila tłum aniołków, jak ptactwo, poderwie się – spłoszone – z gzymsów, wyplącze się z ornamentów i wzniesie pod sklepienie z gwałtownym furkotaniem”.


Matka Boska została ukazana w tradycyjnej konwencji ikonograficznej, w nawiązaniu do słów z Apokalipsy św. Jana: „I wielki znak ukazał się na niebie: Niewiasta w słońce obleczona, I księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu” (Ap 12, 1). Symbolika księżyca pod stopami Marii jest wieloznaczna. Przeważnie tłumaczy się go jako symbol zła. Według komentatorów Apokalipsy rogi księżyca powinny być skierowane ku dołowi, gdyż oświetlało go z góry słońce, w które odziana jest Niewiasta. Zwykle jednak, ze względów kompozycyjnych artyści kierowali je ku górze, podobnie jak na omawianej płaskorzeźbie. Wąż z jabłkiem w pysku umieszczony pod stopami Marii również oznacza walkę ze złem. Nawiązuje też do wydarzeń Starego Testamentu, w których postać Ewy odczytuje się jako prefigurację Matki Boskiej.

Streszczenie

Płaskorzeźbę Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej wykonał Johann Feeg około 1777-1782. Ołtarz i znajdujące się w nim rzeźby są przykładami tzw. spiskiego rokoka, stylu który stopniowo kształtował się od lat czterdziestych XVIII stulecia i cechował się wyjątkową dekoracyjnością środków wyrazu. Twórczość kieżmarskiego artysty, autora omawianego dzieła, stanowiła kulminacyjne osiągnięcie tego stylu.

Bibliografia