Ołtarz główny

Dzieje zabytku

Z inicjatywy proboszcza parafii we Frydmanie, księdza Michała Lorencsa, przy wsparciu barona Antála Mednyanszkyego de Megyes, który miał przywilej patronatu w stosunku do kościoła, w latach 1751-1757 usunięto dawne gotyckie wyposażenie kościoła i wybudowano nowe, rokokowe, składające się z ołtarza głównego, dwóch bocznych i ambony.
Niestety nie zachowały się do dziś materiały archiwalne mogące przybliżyć ówczesne prace, a mianowicie wizytacje z lat: 1752 (arcybiskupa ostrzyhomskiego Miklósa Csákyego), 1778 (biskupa spiskiego Karola Salbecka), 1799 i 1801 (biskupa spiskiego Jana Revaya), a także inwentarz kościoła sporządzony przez proboszcza Michała Lorencsa w 1757 roku oraz „Księga Rozchodów i Przychodów” z lat 1751-1829. Wypisy z tej ostatniej znane z dawnej literatury pozwalają ustalić, że Jan Niegowiecki, malarz krakowski, pozłocił ołtarz główny, a rzeźbiarze z rodziny Wierzbickich z Nowego Targu wykonywali różne prace rzeźbiarskie w kościele, w tym figury do ołtarzy. Z osobą księdza Michała Lorencsa, wytrawnego intelektualisty, jak również inicjatora zmian we wnętrzu świątyni, łączono również opracowanie programu ikonograficznego wystroju i wyposażenia kościoła, w tym ołtarza głównego.
Poprzedni, gotycki ołtarz główny nosił także wezwanie św. Stanisława. Obecny zachowany jest do dziś w niemal niezmienionym stanie. Dawniej zasuwę rzeźbiarskiej grupy „Zabójstwa św. Stanisława” stanowił obraz „Przemienienia Pańskiego”, wymieniony jeszcze w wizytacji z 1832 roku, przeprowadzonej przez biskupa Josepha Bélika (nie wspominał już o nim Tadeusz Szydłowski w 1938 roku). Ołtarz główny wraz z całym wyposażeniem został odnowiony z inicjatywy proboszcza Ludwika Węgrzyna (od 1986), prace zakończono w 2003 roku.

Opis

Nastawa ołtarzowa architektoniczna, trójosiowa z bramkami, dwukondygnacyjna, na dwustrefowym cokole. Ołtarz kamienny, prostopadłościenny, w drewnianej obudowie. Antepedium w formie wydłużonego, leżącego prostokąta, w polu obraz Ostatniej Wieczerzy. Mensa drewniana. Osie nastawy wydzielone parą półfilarów ujętych dwiema parami kolumn o kapitelach kompozytowych i skręconych trzonach. Dźwigają one pełne belkowanie silnie wyłamane na osi filarów, z mocno wysuniętym gzymsem, na skraju belkowania przerwany półkolisty przyczółek zwrócony na zewnątrz, na nim cokoły z figurami św. Władysława i św. Stefana. Na tle filarów ustawione figury św. Augustyna i św. Wojciecha, na bramkach rzeźby św. Marcina i św. Jana Jałmużnika. W polu głównym głęboka nisza w formie kwadratu zamkniętego łukiem falistym nadwieszonym, wewnątrz rzeźbiarska scena „Zabójstwa św. Stanisława”. Druga kondygnacja ujęta półfilarami, na tle których znajdują się anioły-kariatydy siedzące na cokołach z wolutami, podtrzymujące imposty. W polu prześwit w formie stojącego prostokąta z wpisanym krzyżem w kształcie litery „X”, przed którym znajduje się figura św. Andrzeja. Całość zwieńczona półpostacią Boga Ojca wśród obłoków i uskrzydlonych główek anielskich w glorii promienistej. Struktura obficie dekorowana ornamentem roślinnym, w partii pierwszej i drugiej kondygnacji uszy utworzone z akantu i wstęgi. Ołtarz flankują dodatkowo dwie pary wolnostojących półfilarów z półkolumnami o skręconych trzonach przed nimi, stojących na dwustrefowych cokołach, dźwigających imposty z figurami. Na zewnętrznej, niższej parze znajdują się figury św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela, na wewnętrznej, wyższej parze – św. Piotra i św. Pawła. Struktura polichromowana w sposób naśladujący marmoryzację w kolorze niebiesko-szarym, z zielonymi profilami oraz złoconymi kolumnami, profilami i ornamentyką.

Zarys problematyki artystycznej

Ksiądz Michał Lorencs zainicjował wykonanie nowego wyposażenia w kościele, choć poprzednie gotyckie, jak wspominano w aktach wizytacji, zachowane było w dobrym stanie. Można zatem wnioskować, że kierowały nim względy estetyczne i intelektualne związane z planem odnowy wnętrza i przygotowania jego nowego programu ikonograficznego.
Ołtarz główny stanowił najważniejsze miejsce w świątyni, które miało skupiać wzrok wiernego, dlatego był najbardziej okazały i posiadał bogatą dekorację. We frydmańskiej świątyni zastosowano popularne w XVII i XVIII wieku zabiegi teatralizujące. Ustawione ukośnie ołtarze boczne stworzyły parę kulis, jednocześnie zawężono światło nawy poprzez zawieszenie belki z grupą Ukrzyżowania, dzięki czemu wzrok wiernego prowadzony był wprost do znajdującego się w głębi prezbiterium ołtarza głównego.
W procesie barokizacji wnętrz średniowiecznych świątyń, często właśnie za pomocą tzw. małej architektury, starano się przesłonić dawne elementy architektury wnętrza. Podobnie ma to miejsce w kościele we Frydmanie, gdzie ołtarz główny jest bardzo rozbudowany architektonicznie. Poprzez bramki i dodatkowe pary kolumn sięgające aż foteli celebransa i kolatora, opasuje jedno z dwóch przęseł prezbiterium, skutecznie zasłaniając część gotyckiego sklepienia oraz ostrołukowe okno.
Ołtarz kościoła we Frydmanie jest bardzo podobny do innych powstających w tym samym czasie na terenie całego Spisza. Wyraźną cechę charakterystyczną dla tego regionu artystycznego stanowiła dominacja dekoracji rzeźbiarskiej nad malarską. W ołtarzach znajduje się znaczna liczba figur, a w miejscach gdzie zazwyczaj pojawiają się pola z obrazami, jak zwieńczenie czy pole główne, występują rzeźbione przedstawienia, a nawet całe sceny figuralne, jak ma to miejsce w omawianym ołtarzu. Elementy architektoniczne takie jak silnie wysunięty gzyms belkowania, skręcone trzony kolumn czy postacie aniołów-kariatyd, zastępujących kolumny, a nawet postumenty pojawiły się w ołtarzach się na Górnych Węgrzech już z końcem XVII wieku (ołtarze boczne w dawnym kościele Minorytów w Lewoczy) i były powtarzane z powodzeniem aż do drugiej połowy XVIII wieku (ołtarz św. Jana Nepomucena z kościoła św. Bartłomieja we Fryczowcach czy ołtarz Narodzenia Chrystusa z kościoła św. Jakuba w Lewoczy). Wielość dekoracji rzeźbiarskiej i ornamentalnej oraz silnie rozbudowana i rozczłonkowana struktura ołtarza przydaje mu wrażenia niezwykłego bogactwa, choć gdy przyjrzeć mu się bliżej większość rzeźb wykonana jest na stosunkowo niskim poziomie, czego jednak nie widać z oddali. Podobny do frydmańskiego charakter aranżacji wnętrza można znaleźć również w pobliskich kościołach na terenie polskiego Spisza, jak w Niedzicy, Łapszach Wyżnych, Jurgowie czy Nowej Białej.
Obecnie trudno odczytać treść programu ikonograficznego ołtarza głównego. Niewątpliwie najważniejszym przedstawieniem jest „Zabójstwo św. Stanisława” w polu głównym, odnoszące się do patrona świątyni. Warto jednak zwrócić uwagę na liczną obsadę węgierskich świętych, w pierwszej kolejności szczególnie czczonych św. Wojciecha, św. Marcina, św. Jana Jałmużnika (główne figury) oraz św. Władysława i św. Stefana (zwieńczenie) czy św. Jana Chrzciciela.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zabrudzenia; pojedyncze odpryski polichromii i złoceń.

Streszczenie

Z inicjatywy proboszcza Michała Lorencsa, przy wsparciu barona Antála Mednyanszkyego de Megyes, w latach 1751-1757 usunięto dawne gotyckie wyposażenie kościoła i wybudowano nowe, rokokowe, składające się z ołtarza głównego, dwóch bocznych i ambony. Ołtarz główny kościoła we Frydmanie jest bardzo podobny do innych powstających w tym samym czasie na terenie całego Spisza. Dla tego regionu artystycznego bardzo charakterystyczna jest dominacja dekoracji rzeźbiarskiej nad malarską. To ona nadaje wrażenie niezwykłego bogactwa ołtarzowi, który dodatkowo cechuje bardzo rozbudowana architektura.

Bibliografia