Cykl obrazów Pia desideria

Dzieje zabytku

Dwa obrazy z cyklu Pia desideria datowane są na około 1760 rok. Nie wiadomo w jakim czasie obrazy pojawiły się w kaplicy kościoła we Frydmanie. Nie zostały wymienione w aktach wizytacji Josepha Belika z 1832 roku. Po raz pierwszy wspomina je Tadeusz Szydłowski w 1938 roku. Zatem obrazy znalazły się w kościele pomiędzy 1832 a 1938 rokiem.

Opis

Dwa obrazy w formie leżącego prostokąta, każdy podzielony jest wewnątrz na trzy prostokątne pola z emblematami, ujęte esownicami i rocaille'm. Malowane są monochromatycznie, o biało-niebieskiej kolorystyce.
Pierwszy obraz z napisem w górnej linii „FACITE FRUCTUS DIGNOS POENAE TENTIAE. MATH: 3.”. Każda ze scen ujęta jest na górze i na dole kartuszami z napisami. Pierwsza od lewej jest na tle pejzażu i przedstawia ukazanego frontalnie, tańczącego błazna. Na drugim planie znajduje się uskrzydlona postać, w tunice, z głową w glorii, która lewą ręką zakrywa twarz, prawą z palcem wskazującym kieruje do góry. W górnym kartuszu napis „DEUS TU SCIS INSIPIENTIAM MEAM, ET DELICTA MEA A / TE NON SUNT ABS CONDITA Psal: 68.”, w dolnym „RECTE PECCATUM INSIPIENTIAM VOCAVIT, NEMO ENIM SAPIENS, / ID ALIQUANDO COMMITTIT. Orig in Psal: 37.”. Środkowa scena ukazana jest we wnętrzu, w którym po prawej stronie znajduje się łoże z baldachimem, z leżącą w nim chorą i płaczącą kobietą. W lewej części sceny, przy łóżku siedzi zwrócona profilem uskrzydlona postać w tunice, która prawą ręką trzyma za dłoń chorą, lewą kładzie na jej głowie. W górnym kartuszu napis „MISERERE MEI DOMINE, QUONIAM INFIRMUS SUM: Psal: 6.”, w dolnym „AEGROTAT HUMANUM GENUS, NON MORBIS CORPORIS, / SED PECCATIS. S. Aug: serm: 59.”. Trzecia scena ukazana jest na tle fantastycznego pejzażu. Na pierwszym planie leży ukazany z profilu kościotrup, który złapał w sieć, próbującą się wyrwać leżącą postać, przed którą znajdują się naczynia, owoce i lutnia. Na drugim planie na tle ognia trzy diabły ścigają uciekającą postać z pochodnią. Przed nią inna postać dmie w trąbę, druga, uskrzydlona nadlatuje z łukiem zrzucając uciekającej linę. W górnym kartuszu napis „DOLORES INFERNI CIRCUMDEDERUNT ME, PRAEOCCUPA=/VERUNT ME LAQUEI MORTIS. Psal. 17.”, w dolnym „OMNIA RETIBUS PLENA SUNT; DIABOLUS LAQVEO CUNCTA / COMPLEVIT. Origines Hom: 2. in cant:”.
Drugi obraz z napisem w górnej linii „DILIGAMUS DEUM QUINI AM IPSE PRIOR DILEXIT NOS. 1. Ioan: 4.”. Każda ze scen ukazana jest na tle pejzażu i zwieńczona na górze kartuszem z napisem. W pierwszej od lewej ukazane są trzy postacie kobiece, z których środkowa omdlała. Pierwsza kobieta podtrzymuje jej głowę i przykłada do niej kwiaty, a trzecia kobieta klęczy i wyciąga ku niej ręce. Przed omdlałą znajduje się kosz z owocami. W wieńczącym kartuszu napis „FULCITE ME FLORIB[US], STIPATE ME MALIS, QUIA AMORE LANGVEO. Cant: 2.”. Środkowa przedstawia kościotrupa, w którego żebrach klatki piersiowej uwięziona jest modląca się postać. W wieńczącym kartuszu napis „INFELIX EGO HOMO! QUIS ME LIBERABIT DE CORPORE MORTIS HUJUS? Ad Rom: 7.”. Trzecia scena po prawej przedstawia od tyłu kobietę jadącą na jeleniu, która lewą ręką trzyma jego poroże. Kierują się w stronę znajdującego się w grocie skalnej źródła, które tryska z uskrzydlonej postaci. W wieńczącym kartuszu napis „QUEMADMODUM DESIDERAT CEVUS AD FONTES AQUARUM, ITA / DESIDETAT ANIMA MEA AD TE DEUS. Psalmo 41.”.

Zarys problematyki artystycznej

Dwa alegoryczne obrazy z Frydmana stanowią ilustrację poematu emblematycznego belgijskiego jezuity Hermana Hugo „Pia desideria emblematis elegiis et affectibus SS. Patrum ilustrata” (Pobożne pragnienia, emblematami, elegiami i uczuciami świętych Ojców objaśnione), który został wydany w Antwerpii w 1624 roku. Dzieło to było opatrzone 46 miedziorytami Boetiusa Adamsa a Bolswert, na których wzorowane są wszystkie sceny z frydmańskich obrazów. Poemat tłumaczony był wielokrotnie na różne języki. W Rzeczypospolitej pierwszym i najbardziej znanym był przekład Aleksandra Teodora Lackiego „Pobożne pragnienia trzema księgami przez Wielebnego Ojca Hermana Hugona Societatis Jesu łacińskim opisane językiem”, który po raz pierwszy ukazał się w 1673 i wznawiany był później pięciokrotnie.
Poemat „Pobożne pragnienia” składał się z trzech rozdziałów, mianowicie „I. Jęczenia dusze pokutującej”, „II. Żądze dusze świętej” i „III. Wzdychania dusze kochającej”. Każdy z nich stanowił kolejny etap drogi duszy do zjednoczenia się z bożą miłością, od pokuty, przez święte pragnienia do zjednoczenia. W poemacie główne role odgrywa para oblubieńców, a więc spersonifikowana Dusza (Anima) i Amor Boży (Amor Divinus), które pojawiają się w emblematach.

Pierwszy obraz z Frydmana ilustruje księgę „I. Jęczenia dusze pokutującej”, a jego trzy sceny wzorowane są na zaczerpniętych z niej rycinach numer II, III i IX. Obraz w całości jest zatytułowany „Czyńcie tedy owoc godny pokuty” (Mt 3, 8).
Pierwsza scena opatrzona cytatem z psalmu „Boże, Ty wiesz głupstwo moje i grzechy moje nie są zatajone przed Tobą” (Ps 68, 6) i jego komentarzem autorstwa Orygenesa „Słusznie nazwano grzech głupotą, bo nikt mądry go nie popełnia” (Orygenes, Opera omnia, Origenis explanatio super psalmum tricesimum septimum, qui dicitur: Domine, ne in furore etc., Homilia I, 684). Grzeszna Dusza ukazana jest zatem jako błazen, gdyż grzech jest głupotą, którą widzi Amor Boży.
Druga scena opatrzona jest cytatem z psalmu „Zmiłuj się nade mną Panie, albowiem chory jestem” (Ps 6, 3) i jego komentarzem autorstwa św. Augustyna „Ludzkość choruje nie na choroby ciała, ale na grzechy” (Augustyn, De verbis Domini, Sermon 59). Grzech rozumiany jest zatem jako choroba, dlatego personifikacja Duszy leży w łóżku, a pomóc jej może Boże miłosierdzie, ukazane jako opiekujący się chorą Amor Boży.
Trzecia scena zatytułowana została fragmentem psalmu „Męki piekielne otoczyły mnie zewsząd, uprzedziły mnie sidła śmierci” (Ps 17, 6) i podpisana komentarzem Orygenesa „Wszędzie są zastawione sieci. Diabeł wszystko wypełnił sidłami” (Orygenes, Opera omnia, Origenis in canticum canticorum, Homilia II, 22). Personifikacja Duszy wpadła w sieci zastawione przez śmierć ukazaną jako kościotrup. W pułapce znalazły się przedmioty symbolizujące dobra materialne – dzban wina z kielichem, lutnia i owoce, które zwiodły Duszę. Na drugim planie zilustrowano męki piekielne, a więc Duszę ściganą przez diabły w piekle.

Drugi obraz z Frydmana ilustruje księgę „III. Wzdychania dusze kochającej”, a jego trzy sceny wzorowane są na jej rycinach numer II, VIII i XI. Obraz został zatytułowany „Miłujmy więc, gdyż On nas przedtem umiłował” (Jn 4, 19). Pierwsza scena opatrzona jest cytatem z Pieśni nad Pieśniami „Trzeźwcie mnie kwiatkami, obłóżcie jabłkami, albowiem od miłości mdleję” (PnP 2, 5). Dusza ukazana została jako kobieta omdlała z miłości bożej, którą próbują ocucić dwie pozostałe niewiasty za pomocą kwiatów i jabłek. Środkowa scena otrzymała fragment z listu św. Pawła do Rzymian „Nieszczęsny ja człowiek! Któż mnie uwolni z okowów śmierci?” (Rz 7, 24). Personifikacja Duszy została uwięziona w pułapce śmierci, zilustrowanej jako kościotrup, którego klatka piersiowa stała się więzieniem dla Duszy. Trzecia scena zwieńczona została fragmentem psalmu „Jako pragnie jeleń do źródła wód żywych, tak pragnie dusza moja do Ciebie, Boga mojego” (Ps 41, 2). Zatem personifikacja Duszy i jeleń gnają do źródła, którym dla Duszy jest miłość boska ukazana jako Amor Boży, z którego ciała tryska woda.

Wszystkie sceny dwóch obrazów przedstawione są w niezwykle popularnej w XVII wieku formie emblematów, łączących słowo i obraz, które składały się z inskrypcji, alegorycznego obrazu oraz subskrypcji. Inskrypcję stanowił często cytat z Pisma Świętego lub tekstów starożytnych, obraz w sposób alegoryczny ilustrował tekst inskrypcji, zaś subskrypcja stanowiła komentarz w formie cytatu odnoszący się do tych dwóch pierwszych. Forma emblematu niezwykle sprzyjała kontemplacji i medytacji, gdyż tekst prowokował do rozmyślania, obraz zaś pobudzał wyobraźnię.
Obrazy z Frydmana są szczególnie wyjątkowe pod względem treściowym. Ilustrują dwie z trzech ksiąg poematu Hermana Hugo, zatem bardzo prawdopodobnym jest, że nie zachował się trzeci obraz z cyklu, a mianowicie „II. Żądze dusze świętej”. Miedzioryty z poematu Hermana Hugo, prócz obrazów z Frydmana, znalazły swoje odzwierciedlenie w dekoracji malarskiej balustrady chóru muzycznego w kościele św. Katarzyny w Nowym Targu.
Autor dotychczasowych opracowań dzieł wskazywał, że obrazy o tak wyrafinowanej i symbolicznej ikonografii zaczerpniętej z jezuickiego dzieła kontemplacyjnego, najprawdopodobniej nie były przeznaczone do wiejskiego kościoła, a pierwotnie mogły znajdować się we wnętrzach klasztornych.

Streszczenie

Dwa alegoryczne obrazy z cyklu Pia desideria datowane są na około 1760 rok. Obrazy znalazły się w kaplicy kościoła we Frydmanie pomiędzy 1832 a 1938 rokiem. Stanowią one ilustrację poematu emblematycznego belgijskiego jezuity Hermana Hugo „Pia desideria emblematis elegiis et affectibus SS. Patrum ilustrata” (Pobożne pragnienia, emblematami, elegiami i uczuciami świętych Ojców objaśnione), który został wydany po raz pierwszy w Antwerpii w 1624 roku. Dzieło to było opatrzone 46 miedziorytami Boetiusa Adamsa a Bolswert, na których wzorowane są wszystkie sceny z frydmańskich obrazów.

Bibliografia