Ołtarz boczny północny (lewy)

Dzieje zabytku

Ołtarz boczny z obrazem Ukrzyżowania wraz z bliźniaczym retabulum mieszczącym obraz Rodziny Marii (ołtarz św. Anny) powstał najpewniej w 1636 roku. Na obrazie obrazie ukazującym Pokłon Pasterzy umieszczonym w predelli ołtarza św. Anny widnieje napis: „M.G.M.L. A(N)NO D(OMI)NI 1636 / Malowany 1636 / Poprawiany 1863”. Fundację obu ołtarzy bocznych najprawdopodobniej można połączyć z czasami probostwa księdza Marcina Mędraszkowica, którego postać odnotowano w źródłach w 1644 roku. Jak zanotował wizytator, Mędraszkowic mimo tego, że od kilku lat był niewidomy, sprawnie kierował parafią w Woli Radziszowskiej. Wezwania ołtarzy głównego i bocznych wymieniono po raz pierwszy w aktach wizytacji biskupiej przeprowadzonej w 1704 roku. Ołtarz główny, tak jak dziś nosił wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, natomiast ołtarze boczne nosiły wezwania Ukrzyżowania i św. Anny. Ze źródeł wiadomo, że obraz przedstawiający ukrzyżowanego Chrystusa znajdował się w omawianym ołtarzu co najmniej od 1709 roku, jednak najprawdopodobniej nie został wykonany dla tej nastawy. W 1863 roku oba ołtarze boczne w kościele w Woli Radziszowskiej były odnawiane. Podczas tych prac wymieniono mensy, przemalowano strukturę nastaw oraz obrazy umieszczone w predellach. Obraz w zwieńczeniu ołtarza Ukrzyżowania przedstawiający św. Michała Archanioła został zasłonięty nowszym obrazem o tym samym temacie. Wykonano go w technice olejnej na płótnie, które zostało przybite do starszego malowidła. Konserwacja omawianego ołtarza przeprowadzona przez Dorotę Wąchalską-Konik w 1996 roku przywróciła nastawie oryginalną kolorystykę. Wówczas odsłonięto także pierwotny, siedemnastowieczny obraz św. Michała Archanioła oraz usunięto przemalowania z obrazów przedstawiających Ukrzyżowanie oraz Zwiastowanie (w predelli).

Opis

Ołtarz architektoniczny, jednoosiowy, jednokondygnacyjny ze zwieńczeniem, ujęty uszami z ornamentu małżowinowo-chrząstkowego oraz akantu. Mensa drewniana o linii wklęsło-wypukłej, z kamiennym portatylem, na odwrocie którego znajdują się napisy: „Anno D[omi]ni 1791 d(ie) 23 Julii Jllus[tr]ssimus R[evere]mdissimus D[ominus] Thimotheus / Nałęcz de Gorzen Gorzenski Ep[isco]pus Smolene(censis) hac Altare Portatile con/secravit et Reliquias s(acto)r)um) Laurentii [...] Martyr(um) imposui[t]”, „[...] et obsigillatum in actu visitationis ep[isco]palis / 29 Julii 1808 per Reverendissimum ec Illustri/ssimum D(omi)num Andre[am] Rawicz Gawtonski / Ep(isco)pu(m) Crac[oviensem] [...]”, „Obsigillavimus / in visitazione canonica / die 29 Maii 1899/ + Joannes / princeps Ep(isco)p(us)” oraz „Obsigillavit Celsi(ssi)mus ac Rev(erendiss)mus / Adam Stephanus Princeps Sapieha / Princeps Arch(ie)p(isco)pus Cracoviensis in / actu visit(ationis) Can(once) / Wola Radziszowska die 25 Maii 1939 / Julianus Groblicki / secratarius.” Antepedium drewniane, w części centralnej dekorowane płaskorzeźbionym medalionem z wici roślinnej mieszczącym monogram IHS ujęty po bokach ornamentem roślinnym. Nastawa ustawiona na profilowanym cokole dekorowanym uskrzydlonymi główkami anielskimi. W części środkowej predella ze złoconą płyciną w kształcie leżącego prostokąta ujętego palmetami, wewnątrz której znajduje się obraz ze sceną Zwiastowania. Retabulum ujęte parą korynckich kolumn ustawionych na wysokich cokołach. Kolumny dźwigają odcinki wyłamanego belkowania zwieńczonego profilowanym gzymsem, na którym ustawiono figury św. Kazimierza i św. Floriana. Trzony kolumn złocone, w jednej trzeciej wysokości opięte profilowanym okuciem, poniżej którego płaskorzeźbione, uskrzydlone główki anielskie na tle ornamentu okuciowego, a powyżej winna latorośl na tle ornamentu okuciowego. Pole środkowe ołtarza w formie arkady zamkniętej łukiem półkolistym mieści obraz przedstawiający Ukrzyżowanie. W przyłuczach płaskorzeźbione, uskrzydlone główki anielskie. Zwieńczenie ujęte hermowymi pilastrami dźwigającymi niepełne, wyłamane belkowanie z uskrzydloną główką anielską na osi, na którym znajduje się trójkątny, przerwany przyczółek. Na ramionach przyczółka półleżące postaci aniołów, pomiędzy nimi, w osi ołtarza figura św. Jana Chrzciciela. W polu obraz w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półokrągłym przedstawiający św. Michała Archanioła. Zwieńczenie ujęte uszami utworzonymi z akantu oraz podwieszonej draperii. Struktura ołtarza jest polichromowana na ciemnozielono, ze złoconymi detalami architektonicznymi i ornamentyką. Figury w partiach ciała z naturalistyczną polichromią oraz złoconymi szatami i atrybutami.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany ołtarz oraz bliźniacza nastawa nosząca wezwanie św. Anny powstały w tym samym czasie i zostały wykonane przez ten sam, zapewne małopolski, warsztat snycerski. Świadczy o tym analogiczna forma struktury obu retabulów, zastosowana ornamentyka (manierystyczne ornamenty: małżowinowo-chrząstkowy i okuciowy) oraz repertuar użytych przez snycerzy form i motywów (charakterystyczne „czubate” główki anielskie, pilastry hermowe ujmujące zwieńczenie). W „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” ołtarze te zostały określone jako dzieła „późnorenesansowe”, powstałe w połowie XVII wieku. Podobnie ołtarze zadatowano w publikacji „Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska”. Jan Kracik, monografista parafii w Woli Radziszowskiej, ustalił ich czas powstania na 1636 rok, powołując się na napis umieszczony na obrazie „Pokłon pasterzy” w predelli ołtarza św. Anny. Choć inskrypcja ta mogła zostać dodana w późniejszym czasie, na przykład podczas odnawiania obrazu i ołtarza w 1863 roku, to wydaje się prawdopodobne aby omawiane dzieła zostały wykonane w drugiej połowie lat trzydziestych XVII wieku. W tym czasie na terenie Małopolski, za sprawą artystów pochodzących z Gdańska, takich jak np. Fabian Möller oraz popularnych wzorników architektonicznych i zdobniczych na popularności zyskiwała ornamentyka o proweniencji niderlandzkiej. Wykształcił się również nowy, manierystyczny typ ołtarza, który prócz zastosowania ornamentyki północnej, charakteryzował się formą przybierającą kształt aediculi tj. kapliczki lub niszy ujętej parą kolumn flankujących przedstawienie tytułowe oraz podtrzymujących rozbudowane zwieńczenie mieszczące obraz ujęty figurami świętych. Całość struktury bywała niekiedy zwieńczona rzeźbioną figurą ustawioną na szczycie ołtarza (tutaj przedstawiającą św. Jana Chrzciciela).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Bardzo dobry. Ołtarz Ukrzyżowania wraz z bliźniaczym ołtarzem św. Anny były odnawiane w 1863 roku, o czym informuje napis na umieszczonym w predelli ołtarza św. Anny obrazie „Pokłon pasterzy”: „Poprawiany 1863”. W 1996 roku ołtarz Ukrzyżowania był konserwowany ze środków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków przez Dorotę Wąchalską-Konik.

Streszczenie

Omawiany ołtarz wraz z bliźniaczym retabulum noszącym wezwanie św. Anny powstał najpewniej w 1636 roku, o czym informuje inskrypcja na obrazie ukazującym Pokłon pasterzy w predelli nastawy poświęconej św. Annie. Oba ołtarze powstały w tym samym czasie i zostały wykonane przez ten sam, zapewne małopolski, warsztat snycerski. Dzieła reprezentują typ manierystycznego ołtarza, który prócz zastosowania ornamentyki północnej (ornamenty: małżowinowo-chrząstkowy i okuciowy) charakteryzował się formą przybierającą kształt aediculi tj. kapliczki lub niszy ujętej parą kolumn flankujących przedstawienie tytułowe oraz podtrzymujących rozbudowane zwieńczenie mieszczące obraz ujęty figurami świętych. Całość struktury bywała niekiedy zwieńczona rzeźbioną figurą ustawioną na szczycie ołtarza.

Bibliografia