Rodzina Marii

Dzieje zabytku

Dzieje omawianego obrazu związane są z dziejami ołtarza św. Anny, w którym dzieło jest umieszczone. Ołtarz ten wraz z bliźniaczym retabulum mieszczącym obraz Ukrzyżowania powstał najpewniej w 1636 roku, o czym informuje inskrypcja na obrazie ukazującym „Pokłon pasterzy” w predelli tej nastawy: „M.G.M.L. A(N)NO D(OMI)NI 1636 / Malowany 1636 / Poprawiany 1863”. Fundację obu ołtarzy bocznych najprawdopodobniej można połączyć z czasami probostwa księdza Marcina Mędraszkowica, którego postać odnotowano w źródłach w 1644 roku. Jak zanotował wizytator, Mędraszkowic mimo tego, że od kilku lat był niewidomy, sprawnie kierował parafią w Woli Radziszowskiej. Wezwania ołtarzy głównego i bocznych wymieniono po raz pierwszy w aktach wizytacji biskupiej przeprowadzonej w 1704 roku. Ołtarz główny, tak jak dziś nosił wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, natomiast ołtarze boczne były poświęcone Ukrzyżowaniu i św. Annie. Omawiany obraz odpowiada wezwaniu ołtarza, w którym jest umieszczony i zapewne od początku był do niego przeznaczony. W 1863 roku ołtarz św. Anny został odnowiony. Podczas tych prac wymieniono mensę ołtarza, przemalowano strukturę nastawy oraz obraz umieszczony w predelli. Omawiane dzieło oraz przedstawienie św. Marcina w zwieńczeniu zostały zasłonięte, nowymi obrazami ukazującymi te same tematy, wykonanymi jednak na olejno na płótnie, które zostało przybite do starszych malowideł. Konserwacja ołtarza św. Anny przeprowadzona przez Dorotę Wąchalską-Konik w 1998 roku przywróciła nastawie oryginalną kolorystykę. Wówczas odsłonięto także pierwotne, siedemnastowieczne obrazy przedstawiające Rodzinę Marii oraz św. Marcina oraz usunięto przemalowania z obrazu „Pokłon pasterzy” w predelli.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym. W centrum kompozycji ukazane frontalnie, siedzące obok siebie Maria trzymająca Dzieciątko na kolanach (z lewej) oraz św. Anna (z prawej). Maria przedstawiona jako młoda kobieta o owalnej twarzy oraz długich, falowanych włosach w kolorze jasnobrązowym, opadających na ramiona. Jej głowa ujęta w trzech czwartych zwrócona jest w kierunku św. Anny i nieznacznie pochylona w dół. Oczy ciemne, wzrok skierowany do dołu, w kierunku Dzieciątka. Nos wydatny, prosty, usta niewielkie, jasnoróżowe. Karnacja postaci jasna z delikatnie zaznaczonymi różem policzkami. Maria ubrana jest w jasnoróżową suknię z długimi rękawami przewiązaną w pasie jasnobrązową szarfą oraz obszerny, niebieski płaszcz z żółtą podszewką. Wokół dekoltu biała chusta. Spod szat widoczna jest stopa obuta w czerwony sandał. Na głowie postaci znajduje się wysadzana kamieniami, złota korona. Wokół głowy nimb zaznaczony w złoconym tle. Dzieciątko zostało ukazane w dynamicznej pozie, klęczy na kolanach Marii, z rękami wyciągniętymi w kierunku św. Anny. Jego okrągła twarz ma jasną karnację z wyraźnie zaznaczonym rumieńcem. Oczy są ciemne, nos prosty, a usta małe. Włosy Dzieciątka są krótkie, jasne i kręcone. Postać ubrana jest w tunikę z długimi rękawami wykonaną z przejrzystej tkaniny. W górnej części kompozycji, w partii tła, wysoko ponad głową Dzieciątka wyryta korona. Święta Anna została przedstawiona jako dojrzała kobieta o wyrazistych rysach twarzy z dużymi, ciemnymi oczami oraz wydatnym nosem. Głowę pochyla w dół, a wzrok zwraca w kierunku Dzieciątka. W swojej lewej dłoni trzyma niewielki kwiat (różę?), prawą podtrzymuje otwartą księgę. Święta ubrana jest w ciemnozieloną suknię z długimi rękawami, wokół szyi oraz na głowie nosi białą chustę, na którą narzucony jest czerwony płaszcz o jasnobrązowej podszewce. Spod szat widoczna jest stopa obuta w czarny trzewik o lekko spiczastym nosku. Wokół głowy świętej zaznaczony w złoconym tle nimb. Na drugim planie, w nieco pomniejszonej skali ukazani zostali św. Józef (z lewej strony obrazu) oraz św. Joachim (z prawej). Święty Józef został przedstawiony jako starszy siwy mężczyzna z włosami przerzedzonymi w okolicach czoła oraz z długą, siwą brodą i wąsami. Oczy duże, ciemne, nos krótki, na czole postaci delikatnie zaznaczone zmarszczki. Postać ubrana w zielone i brązowe szaty. Świętego Joachima ukazano jako starszego mężczyznę o podłużnej twarzy, dużych, ciemnych oczach, wydatnym, prostym nosie z długą, siwą brodą i wąsami. Ubrany jest w granatowe szaty oraz czerwony kapelusz. Tło obrazu złocone, dekorowane rytym ornamentem roślinnym o symetrycznym przebiegu. W dolnej części obrazu, na pierwszym planie przedstawione białe, czerwone oraz niebieskie kwiaty o zielonych łodyżkach ukazane na brązowym tle.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany obraz jest dziełem o nieustalonym autorstwie. Czas powstania dzieła jest najprawdopodobniej tożsamy lub zbliżony do czasu wzniesienia ołtarza św. Anny, do którego najpewniej obraz był od początku przeznaczony. Drewniane podobrazie oraz zastosowanie złoconego tła grawerowanym ornamentem roślinnym mogłoby wskazywać na nawiązanie do tradycji średniowiecznej i przemawiać za wcześniejszym datowaniem dzieła. Takie tło występuje jednak także w malarstwie pierwszej połowy XVII wieku. Omawiane dzieło wydaje się być przykładem konserwatywnego, zarówno pod względem formalnym jak i ikonograficznym nurtu w małopolskim malarstwie sakralnym. Jak zauważyła Dorota Wąchalska-Konik obraz nie był przeznaczony do ekspozycji bez nakładanej na niego, złoconej sukienki (obecnie niezachowanej). Partie szat, przeznaczone do zasłonięcia zostały namalowane w sposób znacznie bardziej szkicowy niż karnacje postaci. Na powierzchni obrazu widoczne są także otwory po gwoździach montażowych. Obraz przedstawia temat ikonograficzny nazwany Rodziną Marii. Szczególną popularność zyskał on w sztuce późnogotyckiej i renesansowej. Najczęściej, tak jak w przypadku omawianego dzieła, w centrum kompozycji przedstawiano Marię z Dzieciątkiem oraz św. Annę zasiadające wspólnie na ławie w schemacie kompozycyjnym właściwym przedstawieniu Św. Anny Samotrzeć, którym towarzyszyli dalsi krewni m.in. siostry Marii – Maria Kleofasowa i Maria Salome wraz ze swoimi rodzinami. Świętej Annie z kolei towarzyszyli trzej mężowie: Joachim, Kleofas i Salome (Salomas). Jak przekazują trzynastowieczne źródła m.in. „Złota legenda” czy „Speculum historiae” autorstwa Wincentego z Beauvais, Anna po śmierci Joachima jeszcze dwukrotnie wychodziła za mąż. Po raz pierwszy za Kleofasa, z którym miała córkę Marię znaną jako Maria Kleofasowa i po raz drugi za mężczyznę o imieniu Salome (lub Salomas), któremu urodziła córkę Marię znaną jako Maria Salome. Obradujący w latach 1545-1563 Sobór Trydencki krytycznie ocenił opisany powyżej wątek ikonograficzny tzw. Wielkiej Rodziny Marii, jako nie mający bezpośredniego potwierdzenia w tekście Biblii, dlatego przedstawienia takie później właściwie nie występują. W przypadku omawianego dzieła Marii, św. Annie i Chrystusowi towarzyszą jedynie św. Józef ukazany z lewej strony kompozycji oraz św. Joachim przedstawiony po prawej. Osobne zagadnienie stanowi symbolika kwiatów ukazanych na obrazie. Kwiat trzymany przez św. Annę może być zinterpretowany jako róża symbolizująca miłość lub oset odnoszący się do przyszłej męki Chrystusa. Wśród kwiatów ukazanych w dolnej części kompozycji można rozpoznać czerwone goździki również odnoszące się do Pasji, ale też symbolizujące czystość i matczyną miłość oraz wskazujące na duchowy związek Marii z Chrystusem, a także symbolizujące pokorę fiołki oraz białe kwiaty poziomek.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Bardzo dobry. Ołtarz św. Anny był odnawiany w 1863 roku, o czym informuje napis na umieszczonym w predelii obrazie „Pokłon pasterzy”: „Poprawiany 1863”. W 1998 roku zabytek był konserwowany ze środków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków przez Dorotę Wąchalską-Konik.

Streszczenie

Obraz jest dziełem o nieustalonym autorstwie. Jego czas powstania jest najprawdopodobniej tożsamy lub zbliżony do czasu wzniesienia ołtarza św. Anny (1636), do którego najpewniej obraz był od początku przeznaczony. Dzieło wydaje się być przykładem konserwatywnego, zarówno pod względem formalnym (drewniane podobrazie, złocone tło) jak i ikonograficznym nurtu w małopolskim malarstwie sakralnym. Obraz przedstawia temat ikonograficzny nazwany Rodziną Marii. Szczególną popularność zyskał on w sztuce późnogotyckiej i renesansowej. Najczęściej, tak jak w przypadku omawianego dzieła, w centrum kompozycji przedstawiano Marię z Dzieciątkiem oraz św. Annę zasiadające wspólnie na ławie w schemacie kompozycyjnym właściwym przedstawieniu Św. Anny Samotrzeć, którym towarzyszyli dalsi krewni. W przypadku omawianego dzieła Marii, św. Annie i Jezusowi towarzyszą jedynie św. Józef ukazany z lewej strony kompozycji oraz św. Joachim przedstawiony po prawej.

Bibliografia