Wola Radziszowska

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Skawina
Tagi
epidemia Jan Długosz Kasa Stefczyka Klasztor Benedyktynów w Tyńcu konfederacja barska konspiracja księstwo zatorskie lokacja partyzantka prawo niemieckie rabacja rejestr poborowy Straż Pożarna szkoła zaraza
Autor opracowania
Artur Karpacz
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Wieś jest położona w dolinie rzeki Cedron, na granicy płaskowyżu Świątnickiego i Draboża, wchodzących w skład rozległej jednostki geologicznej Pogórza Karpackiego. Wolę Radziszowską otaczają lasy mieszane z przewagą drzew iglastych oraz wzgórza, z których wyróżniają się wzniesienia Pochów (365 m n.p.m.) i Kiełek (331 m n.p.m.). Od południowo-wschodniej strony miejscowość otacza Las Bronaczowa porastający Obniżenie Głogoczowskie. W sąsiedztwie znajduje się kilka wsi, m.in. Radziszów, Podolany, Leńcze i Krzywaczka.

Streszczenie dziejów

Losy Woli Radziszowskiej do końca XVIII wieku splotły się z dziejami opactwa Benedyktynów w Tyńcu, bowiem wieś przez cały okres średniowiecza i doby nowożytnej pozostawała uposażeniem klasztoru. Według „Księgi uposażeń diecezji krakowskiej” Jana Długosza Wola liczyła 14 łanów (około 300 ha), pełniąc przede wszystkim rolę folwarku konwentu tynieckiego. U schyłku Rzeczypospolitej w okolicy doszło do regularnych potyczek między konfederatami barskimi a wojskami rosyjskimi. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku wieś włączono do Austrii. Skonfiskowany majątek opactwa zakupiła rodzina Dzieduszyckich, będąc dziedzicami włości do lat sześćdziesiątych XIX stulecia. Podczas rabacji w 1846 roku zbuntowani chłopi z Woli napadli na majątek w sąsiednim Radziszowie, lecz zostali przepędzeni przez proboszcza Jana Gutha. Po zniesieniu pańszczyzny, w 1875 roku otwarto we wsi pierwszą szkołę ludową, podniesioną do rangi dwuklasowej w 1890 roku. Na początku XX wieku w regionie pojawiali się animatorzy życia społecznego, przekazując nowinki w zakresie uprawy ziemi oraz zakładając Kółka Rolnicze czy Kasę Stefczyka. W czasie pierwszej wojny światowej wojska węgierskie i czeskie stacjonowały w szkole oraz na plebanii. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, kryzys ekonomiczny mocno dotknął wieś, gdyż w końcu lat dwudziestych opuściło ją ponad 500 osób, szukając pracy w większych ośrodkach. Kolejna wojna również odcisnęła piętno na miejscowości, zwłaszcza w kwestii obowiązkowych dostaw żywności oraz wszechobecnego terroru. W regionie działały oddziały partyzanckie Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej. W okresie Polski Ludowej miejscowość wcielono do gminy Sułkowice.

Dzieje miejscowości

Od końca XIII wieku do zmierzchu epoki staropolskiej dzieje Woli Radziszowskiej były związane z klasztorem Benedyktynów w Tyńcu, fundowanym w XI stuleciu przez księcia Kazimierza Odnowiciela. Początków wsi należy upatrywać w akcji kolonizacyjnej na prawie magdeburskim prowadzonej przez konwent po uzyskaniu przywilejów od księcia Bolesława Wstydliwego (1271) i Leszka Czarnego (1286). Jej nazwa wskazuje na nowo otrzymaną strukturę osadniczą i odwołuje się do tzw. wolnizny, czyli okresu zwolnienia z ponoszenia ciężarów ekonomicznych na rzecz lokalnych władz oraz właścicieli dóbr. Bez wątpienia Wola musiała istnieć przed 1311 rokiem, gdyż po stłumieniu buntu wójta Alberta przez Władysława Łokietka książę odebrał uczestnikom spisku bezprawnie zajęte majątki klasztoru Benedyktynów. Wśród ukaranych znalazł się niejaki Jan sołtys Radziszowa i Woli (Johannes de Radesow et Wola). W tym miejscu należy dodać, że ziemie na wschód od Skawy i Skawinki od 1274 roku wchodziły w skład księstwa oświęcimskiego, późniejszego lenna Królestwa Czech. Dopiero po krótkim konflikcie zbrojnym między Kazimierzem Jagiellończykiem a piastowskimi książętami Janem IV i Wacławem I powyższe tereny w 1454 roku wróciły do Korony Polskiej w charakterze lenna. W 1440 roku opat Bogdał (Bogdan) uzyskał od księcia Wacława I prawo do sądzenia kmieci i polowania w tutejszych lasach. Pierwszego szczegółowego opisu Woli Radziszowskiej dokonał Jan Długosz na kartach „Księgi uposażeń diecezji krakowskiej” (1470-1480). Kronikarz odnotował powinności kmieci na rzecz konwentu w Tyńcu – od każdego z 14 łanów (około 300 ha) oddawano rocznie pół grzywny (24 grosze) czynszu. Nadal funkcjonowały dawne zobowiązania wynikające z prawa książęcego, wykupione w 1449 roku i egzekwowane od tej pory przez benedyktynów – poradlne (3 grzywny) i krowne (1 grzywna) rocznie. Co ciekawe, Wola była wówczas bardziej rozległa i posiadała więcej mieszkańców niż sąsiedni Radziszów (około 600 osób na 15 łanach kmiecych w stosunku do niecałych 400 osób na 11 łanach). Dysproporcję między osadami potwierdzają także dużo późniejsze rejestry poborowe województwa krakowskiego z 1629 roku. Według zawartych w nich informacji Jan Lencowski odprowadził podatek w wysokości 85 złotych (w Radziszowie zapłacono 60 złotych). W miejscowości istniało aż 13 zagród z rolą i żyło 10 rodzin komorniczych (sześć z bydłem, cztery bez). Powyższe wyliczenia wskazują na wybitnie rolniczy charakter Woli, która pełniła zarazem funkcję folwarku klasztornego. W latach pięćdziesiątych XVII wieku okolicę nawiedziła groźna zaraza, dziesiątkująca tutejszą ludność (w pobliskiej Skawinie zmarła niemal połowa mieszkańców). Trudną sytuację pogłębiła okupacja szwedzka w czasie potopu oraz najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego wiosną 1657 roku. Podczas konfederacji barskiej, zawiązanej na początku 1768 roku przez niewielką część polskiej magnaterii, szlachty i Kościoła przeciwko dominacji carycy Katarzyny II w Rzeczypospolitej, w regionie doszło do regularnych potyczek. Na główne punkty oporu konfederaci wybrali zamek starościński w Lanckoronie oraz klasztor tyniecki, zdobyte przez połączone wojska austriackie i rosyjskie dopiero w połowie 1772 roku. Po podpisaniu traktatu rozbiorowego prawobrzeżna strona Wisły wraz z województwem krakowskim znalazła się w granicach monarchii habsburskiej. Władze zaborcze szybko przystąpiły do realizacji własnej polityki wobec duchowieństwa, znosząc w 1781 roku jurysdykcję biskupów, przeorów i opatów nad ich dotychczasowymi poddanymi na terenie nowo utworzonego Królestwa Galicji i Lodomerii. Następnie skasowano większość konwentów, przekazując zgromadzone majątki na tzw. fundusz religijny (w 1787 roku cesarz podpisał akt rozwiązania opactwa Benedyktynów w Tyńcu). Zgodnie z „Metryką Józefińską” z lat 1785-1788 Wola stanowiła dzierżawę niejakiego Ciepielowskiego, cztery lata później przechodząc w ręce rodziny Dzieduszyckich. Na początku XIX stulecia do świeżo nabytych włości wprowadziła się Ludwika Urszula, fundując dwór w sąsiednim Radziszowie.

Wiek pary i żelaza rozpoczął się zajęciem Krakowa i okolic przez wojska Księstwa Warszawskiego podczas wojny z Austrią w 1809 roku. Przegrana kampania Napoleona w Rosji, nieustanne przemarsze wojsk i powroty żołnierzy po bitwie pod Lipskiem w 1813 roku wywołały epidemię ospy, która pochłonęła życie 92 mieszkańców Woli. Kolejna zaraza wybuchła w 1831 roku – na cholerę zmarło wówczas 28 osób. Żniwo zebrała również klęska głodu w 1847 roku (367 ofiar), opisana w kronice szkolnej: „Nędza i śmierć nigdy nie pamiętana. Chleb był tak drogi, że nie można było myśleć o pożywieniu się takowym; zboże w miarę tego było także nie do uwierzenia drogie. Ale nikt nie myślał o pracy. Gospodarze z trwogą patrzyli w przyszłość, rodzice dzieci swoje wysyłali z domów, by się u obcych żywiły; a te tułając się jak cienie lub szkielety, często w polu lub w szopach, czasami w lochach śmierć znajdowały”.

Niewątpliwie do takiego stanu rzeczy przyczyniła się rabacja z poprzedniego roku. W obliczu dogasającego powstania krakowskiego władze zaborcze wykorzystały negatywne nastroje wśród chłopów, podburzając ich przeciwko dworom i szlachcie. Pijane tłumy napadały na włości ziemiańskie, grabiąc, niszcząc oraz niekiedy zabijając właścicieli. Nie inaczej wypadki potoczyłyby się w sąsiednim Radziszowie, gdy 27 lutego 1846 kmiecie pobili i uwięzili urzędników majątku (ekonoma, gorzelnianego i pisarza). Z pomocą przyszedł proboszcz Jan Guth, który zorganizował miejscowych mężczyzn do przepędzenia wolan. Wiosna Ludów w monarchii austriackiej zmusiła cesarza Ferdynanda I do abdykacji, a państwo do gruntownych zmian administracyjnych, gospodarczych i społecznych. Bez wątpienia najważniejszą reformą było poprawienie sytuacji chłopów poprzez ich uwłaszczenie oraz zniesienie pańszczyzny w dobrach ziemiańskich i kościelnych (1848). Z jednej strony wiązało się to z utratą darmowej siły roboczej w folwarkach, które chcąc się nadal utrzymać, musiały zatrudnić i opłacić pracowników. Kmiecie pozbawieni przez lata inicjatywy gospodarczej zaczęli powoli wykazywać oznaki przedsiębiorczości oraz mobilności. Jak zauważył ksiądz Józefa Swiba, „pańskie wprawdzie ustało, ale nie dla wolana, bo goni za robotą już nie na obszar dworu radziszowskiego, ale dalej, bo do Gdańska, Warszawy flisem, na Mazury na sienne żniwa”.

Z drugiej strony w 1862 roku władze austriackie ogłosiły obowiązek zakładania szkół ludowych, gdzie młode pokolenia mogły uzyskać podstawową wiedzę i umiejętności przydatne do samodzielnego życia w świecie pozbawionym pańszczyzny. Placówki edukacyjne miały być utrzymywane z połączonych funduszy gmin oraz państwa. W 1875 roku w Woli otwarto pierwszą etatową szkołę z jednym nauczycielem, otrzymującym wynagrodzenie w wysokości 300 złotych reńskich rocznie. Lawinowo rosła liczba uczniów (211 dzieci w 1885 roku), co wymusiło na lokalnej administracji wzniesienie nowej, dwuklasowej placówki edukacyjnej w 1890 roku. Tuż przed pierwszą wojną światową rangę szkoły podniesiono do czteroklasowej, z osobnym kierownikiem i trzema nauczycielkami. Sytuację podsumowano w kronice słowami: „lud nasz pojmuje i umie cenić wartości nauki i oświaty”.

Na przełomie XIX i XX wieku w regionie pojawiali się animatorzy życia społecznego, wpływając na zawiązywanie się różnych organizacji samopomocowych. Od 1900 roku we wsi działało Kółko Rolnicze, przekazujące wieści o wszelkich nowinkach w zakresie uprawy ziemi i wykorzystaniu maszyn. Trzy lata później założono Ochotniczą Straż Pożarną, a w 1906 roku utworzono w Woli oddział spółki oszczędnościowo-pożyczkowej, zwanej powszechnie Kasą Stefczyka. Dużą popularnością w okolicy cieszył się ruch ludowy, którego liderzy zorganizowali w 1907 roku we wsi wiec chłopski dla mieszkańców powiatów wadowickiego i myślenickiego. W przeciągu ostatnich 50 lat populacja Woli wzrosła z około 1500 do ponad 2200 osób (w tym 60 Żydów). Wysokiego przyrostu naturalnego nie przerwał nawet wybuch pierwszej wojny światowej. Co ciekawe, mężczyźni nie oponowali przed powołaniami do wojska, gdyż wierzyli, iż szybko rozprawią się z wrogiem i powrócą do swych domów. Ksiądz Franciszek Nowobilski odnotował w kronice parafialnej, że „na twarzach mężczyzn nie widać przerażenia ni strachu, owszem, ochotę, zapał. Jedyną ich myślą jest bić Moskali jako rzeczywistych sprawców ogólnego zamieszania […]. Młodzi radośnie podśpiewywali […]. Przed wojną robotnicy nawet tutaj wyrażali się: «Kieby raz przecie wojna przyszła, toby biedny człowiek odżył»”.

Jesienią front zbliżył się do Krakowa, wprawiając ludność Galicji Zachodniej w przerażenie. W Woli stacjonowały pułki węgierskie i czeskie, zajmując uprzednio szkołę oraz plebanię z przeznaczeniem na kwatery. Proboszcz skarżył się na niekończące się biesiady, nocne hałasy, konfiskatę żywności, opału czy paszy dla zwierząt. Na początku następnego roku front przesunął się na wschód, umożliwiając wznowienie nauki. Kolejne lata wojny minęły stosunkowo spokojnie, choć nadal powtarzały się uciążliwe rekwizycje, głównie bydła. Wraz z odzyskaniem niepodległości przez Polskę w 1918 roku w Woli założono Koło Gospodyń Wiejskich i Koło Młodzieży Ludowej, kierowane przez nauczycielkę Mastelową. Światowy kryzys gospodarczy z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku nie ominął wsi. W okresie 1925-1933 z miejscowości ubyło przeszło 500 osób, co wiązało się z migracjami zarobkowymi w różne rejony Rzeczypospolitej. Na domiar złego w 1934 roku Małopolskę nawiedziła powódź, całkowicie zalewając szkołę. Warto tutaj nadmienić, że nauczanie dzieci w międzywojniu było utrzymane w duchu narodowym i religijnym. Już 19 marca 1921 odprawiono mszę świętą w intencji przyłączenia Górnego Śląska do Polski. W następnych latach regularnie odwiedzano Kraków, w okresie bożonarodzeniowym odgrywano jasełka, a z okazji świąt państwowych organizowano patriotyczne akademie. Założono także orkiestrę szkolną, zakupując 10 instrumentów dętych za kwotę 1800 złotych. Ponadto kierownik szkoły Mieczysław Bahr zachęcał starszych uczniów do uczęszczania na zajęcia z pszczelarstwa i sadownictwa (dla chłopców) oraz z szycia (dla dziewczyn). Intensywny rozwój kulturalny wsi drastycznie zatrzymała druga wojna światowa.

Hitlerowskie wojska wkroczyły do Woli Radziszowskiej już na początku września, rozpoczynając kilkuletnią okupację. W 1940 roku przybyły rodziny wysiedlone z Żywiecczyzny i województwa poznańskiego, czyli ziem uznanych za integralne części Rzeszy Niemieckiej. W kronice zapisano, iż „z początku ludność pomaga im chętnie, ale wszystko się jednak długo przeciąga, ludność miejscowa obojętnieje na potrzeby wysiedlonych”. Na wieś nałożono obowiązkowe kontyngenty płodów rolnych oraz bydła. Głód najszybciej dotknął Podhale, gdyż w okolicy zaczęli pojawiać się górale, starając się uzyskać żywność w zamian za własnoręcznie wyprodukowane wełniane swetry i czapki. Pogarszające się warunki bytowe i wszechobecny terror doprowadziły do zawiązania się oddziałów konspiracyjnych, głównie Armii Krajowej oraz Batalionów Chłopskich. Władze okupacyjne przeorganizowały naukę, zmuszając nauczyciela Jana Plucińskiego do prowadzenia lekcji w języku niemieckim na podstawie propagandowego czasopisma „Ster”. Otwarto również średnią szkołę rolniczą dla młodzieży, z obowiązkiem uczęszczania na zajęcia z ogrodnictwa, sadownictwa, hodowli i pszczelarstwa. W styczniu 1944 roku niemal doszło do pacyfikacji Woli i Radziszowa w czasie nazistowskiej obławy w poszukiwaniu partyzantów i mężczyzn ukrywających się przed wywozem na roboty w głąb Rzeszy. Następnie paramilitarna organizacja budowlana TODT zajęła placówkę edukacyjną, powodując, iż naukę kontynuowano w magazynie Koła Rolniczego, jedynie trzy razy w tygodniu. Po upadku powstania warszawskiego w październiku do wsi przybyło pięć ocalałych rodzin, które tymczasowo zamieszkały w budynku szkoły. W obliczu posuwającej się w zawrotnym tempie armii radzieckiej wojska niemieckie okazały się niezdolne do stawienia większego oporu. Żołnierze sowieccy weszli do Woli 23 stycznia 1945 od strony pobliskich Leńcz.

Po zakończeniu wojny w okolicy działały oddziały partyzanckie walczące ze stalinowskim reżimem, rozbite dopiero pod koniec lat czterdziestych XX wieku. Wieś należącą dotychczas do gminy w Skawinie, przyłączono do Sułkowic. W 1954 roku przeprowadzono ogólnokrajową reformę administracyjną, powołując na najniższym szczeblu władzy państwowej Gromadzką Radę Narodową.

Ciekawostki

Pod koniec XIV stulecia doszło do zatargu pomiędzy klasztorem tynieckim a sołtysami Radziszowa i Woli Świętopełkiem i Filipem, którzy zwlekali z oddaniem zaległej dziesięciny. Sprawa skończyła się polubownym wyrokiem, wydanym w 1402 roku przez Mikołaja, dziekana kolegiaty św. Floriana na Kleparzu. Od tej pory kmiecie mieli oddawać tylko 1 wiardunek dziesięciny, co odpowiadało ¼ grzywny srebra i w przeliczeniu stanowiło 12 groszy.

Na święto Piotra i Pawła (29 czerwca) patronów opactwa Benedyktynów w Tyńcu wieś przekazywała krowę na biesiadę odpustową.

Miejscowość posiada swój klub piłkarski o nazwie „Cedronka Wola Radziszowska”, założony w 1948 roku. Piłkarze występują obecnie w A klasie krakowskiej.

W październiku 1999 roku powstał w Woli Radziszowskiej żeński chór „Cantica” wykonujący repertuar klasyczny, utwory trzy- lub czterogłosowe.

Kalendarium

1
od 13 wiek do 14 wiek

lokacja wsi i założenie parafii podczas akcji kolonizacyjnej na prawie niemieckim

2
1325

kolator papieski oszacował wartość parafii na dwie grzywny

3
od 1470 do 1480

Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej" odnotował rozmiar wsi (14 łanów), czynsze (24 grosze rocznie) oraz wezwanie kościoła parafialnego - Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

4
1598

w protokołach wizytacji z czasów kardynała Jerzego Radziwiłła odnotowano funkcjonowanie szkoły parafialnej

5
1644

proboszcz Marcin Mędraszkowicz osadził na gruntach plebańskich sześć rodzin kmiecych w zamian za dzień pracy pańszczyźnianej od każdej

6
1720

za posługi księdza Wojciecha Sztympara w 1720 roku powołano bractwo różańcowe

7
1787

po pierwszym rozbiorze Polski Austriacy skonfiskowali dobra klasztoru benedyktynów w Tyńcu, włączając je do tzw. Funduszu Religijnego

8
19 wiek

dawny majątek klasztorny w Woli zakupiła rodzina Dzieduszyckich

9
1831

podczas epidemii cholery zmarło 28 osób

10
1844

do Towarzystwa Wstrzemięźliwości zapisało się aż 596 parafian

11
1846

w trakcie rabacji chłopi z Woli napadli na dwór w Radziszowie, pojmując urzędników majątku

12
1847

klęska głodowa zebrała we wsi aż 367 ofiar

13
1875

otwarto pierwszą etatową szkołę z jednym nauczycielem, otrzymującym wynagrodzenie w wysokości 300 złotych reńskich rocznie

14
20 wiek

założono Kółko Rolnicze (1900), Ochotniczą Straż Pożarną (1903) i Kasę Stefczyka (1906)

15
1916

w czasie pierwszej wojny światowej Austriacy skonfiskowali dwa dzwony

16
od 1925 do 1933

ze wsi ubyło przeszło 500 osób, co wiązało się z migracjami zarobkowymi w różne rejony Rzeczpospolitej

17
1930

proboszcz Franciszek Nowobilski ustąpił po nagłośnieniu sprawy z egzekucją pieniędzy od chłopów na dokończenie prac związanych z przebudową obiektów gospodarczych

18
1934

Małopolskę nawiedziła straszna powódź, całkowicie zalewając szkołę w Woli

19
01.1944

nieomal doszło do pacyfikacji Woli i Radziszowa, gdyż Niemcy przeprowadzili wówczas obławę, poszukując partyzantów i mężczyzn ukrywających się przed wywozem na roboty w głąb Rzeszy

20
05.1985

ukończono budowę nowego kościoła

Bibliografia

Niechaj Małgorzata, Niechaj Józef, "Radziszów. Z dziejów wsi i jej mieszkańców ", Radziszów 2015
Kracik Jan, "Wola Radziszowska. Parafia z czasów piastowskich", Kalwaria Zebrzydowska 2000
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880-1902
"Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis nunc primum e codice autographo editus", Kraków
Kanior Marian, "Upadek i odrodzenie opactwa tynieckiego (1816-1939)" , „Rocznik Krakowski” , s. 83-84
Zinkow Julian, "Wokół Tyńca i Skawiny. Przewodnik monograficzny", Kraków 1995
Dobrowski Stanisław Józef, "Między Skawą a Skawinką", Warszawa-Kraków 1986

Jak cytować?

Artur Karpacz, "Wola Radziszowska ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/wola-radziszowska

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności