Kościół św. Macieja Apostoła

Dzieje zabytku

Jan Długosz w „Liber beneficiorum” opisał, że w Bielanach istniała kaplica. W aktach wizytacji w 1598 roku wskazano już w tej miejscowości drewniany, konsekrowany kościół, o pomalowanym dachu, z oknami, krucyfiksem na łuku tęczowym, trzema murowanymi ołtarzami, z których dwa boczne były niekonsekrowane oraz z kamienną chrzcielnicą. Obok świątyni znajdowała się dzwonnica z dwoma dzwonami. W opisie z 1610 roku wymieniono dodatkowo ambonę. W dokumentach z 1644 roku pojawia się informacja, że do bryły kościoła dołączona jest dzwonnica, a ołtarz główny jest stary i bezkształtny. Omawiany kościół był wspomniany przez Andrzeja Komonieckiego w 1644 roku w „Dziejopisie żywieckim”. Świątynia w ciągu lat niszczała, a z czasem podupadła, gdyż była mało użytkowana.
W 1663 roku wzniesiono nowy kościół. Inicjatorami jego budowy oraz fundatorami byli ówczesny rektor kościoła bielańskiego Walerian Stanisławski i jego matka Regina Drabożna. W świątyni znajduje się tablica fundacyjna z 1668 roku wskazująca, że „KOSĆIOŁ ZBVDOWALI WTEYZETO PAROCHIEY KOSTV DODAWALI / ISTARANIA PILNEGO PRACEY NIEZAŁVIAC I ON WEWNATRZ SWIETEMI ROZNEMI MALVIAC / TAKŻE Y OLTARZAMI ON PRZY OZDOBOWSZY ZŁOTEM SREBREM FARBAMIONEZ POZLOCIWSZY / I APARATEM ROZNE TENŻE OPATRZYWSZY DZIESIECINE FOLWARCZNA PRAWIE WYDOBYWSZY”. Byli oni zatem również fundatorami nowego wyposażenia świątyni oraz sprzętów kościelnych. Z aktów wizytacji z 1664 roku wynika, że kościół był drewniany, nowo wybudowany, niekonsekrowany i miał trzy niepoświęcone ołtarze. Jeszcze w tym samym roku świątynia była konsekrowana przez Mikołaja Oborskiego.
Z dokumentów z 1708 roku wiadomo, że w świątyni znajdował się ołtarz wielki, murowany, z obrazem Marii Niepokalanie Poczętej, w nawie głównej po prawej był ołtarz św. Mikołaja, po lewej retabulum z obrazem Matki Boskiej. W 1732 roku w lewym ołtarzu bocznym umieszczony był już wizerunek Chrystusa. Na łuku tęczowym znajdowała się ambona, a w zachodniej części nawy chór muzyczny z organem o siedmiu głosach.
W aktach wizytacji z 1748 roku wskazano, że w nawie głównej była polichromia przedstawiająca 12 apostołów z ich symbolami, okna nowe, wykonane w tym roku, a posadzka była drewniana. We wnętrzu, przy łuku tęczowym znajdowały się nowe konfesjonały, na chórze muzycznym organy o siedmiu głosach, niedawno wybudowane i pomalowane, z tympanonem. W świątyni były wówczas już cztery ołtarze, prócz wymienionych wyżej, również retabulum Matki Boskiej Częstochowskiej po prawej stronie nawy, obok ołtarza Jezusa. W tym czasie prowadzono prace przy kościele. W 1752 roku dobudowano do świątyni kaplicę ufundowaną przez Annę Russocką z Graboszyc, w której umieszczono cudowny obraz Chrystusa. Prace budowlane prowadził Szymon Ficek. W dokumentach z 1792 roku wskazano, że przeprowadzono remont świątyni, położono kamienną posadzkę oraz poprawiono dzwonnicę.
Coraz silniejszy kult obrazu Chrystusa, a w związku z nim coraz liczniejsze grono wiernych, wymogły potrzebę budowy większego kościoła w Bielanach. Inicjatorką tego pomysłu była Zofia z Małachowskich Duninowa, starościna zatorska (zm. 1794), która po swojej śmierci zapisała „na wymurowanie kościoła, w pomienionej wsi Bielanach” 18 tysięcy złotych polskich, które kazała przekazać do rąk jej kuzyna – Piotra Małachowskiego, wojewody krakowskiego. W 1808 roku zapis ten wzrósł do 21 tysięcy złotych. Wykonawczynią woli Duninowej stała się dopiero po latach hrabina Tyszkiewiczowa, ówczesna dziedziczka Zatora. Po tym roku rozpoczęto prace nad budową kościoła, które trwały do 1826 roku. Do nowej świątyni przeniesiono dawne wyposażenie. Konsekracji dokonał Franciszek Pisztek 16 maja 1833. Budowę wieży na fasadzie zakończono dopiero w 1869 roku staraniem proboszcza Andrzeja Pleszowskiego.
W 1907 roku dawni parafianie mieszkający później w Chicago ufundowali dwa nowe dzwony do kościoła bielańskiego i sygnaturkę, które zostały poświęcone przez ówczesnego proboszcza Pawła Talagę w 1908 roku. Tenże ksiądz wspominał, iż z inicjatywy jego poprzednika, księdza Jana Wizuańskiego, wybielono kościół, doprowadzono do porządku zakrystię i sprawiono nową komodę z szufladami. Zasługą proboszcza Talagi było wzmocnienie popękanych murów nad zakrystią, osuszenie ścian wokół kościoła, założenie cementowych podmurowań, odnowienie krucyfiksów ze składek parafian. W 1910 roku położono w świątyni posadzkę „szteingutową” kosztem 50 tysięcy koron, a prace wykonał Józef Goldmann z Krakowa, dawną zaś ułożono przed kościołem. W okresie pierwszej wojny światowej, w grudniu 1916 roku, zarekwirowano część dzwonów.
W 1921 roku z inicjatywy kolejnego proboszcza bielańskiego – Antoniego Góralika, pomalowano cały dach kościoła białą farbą pokostową. W 1930 roku Adam Giebułtowski wykonał polichromię wnętrza świątyni. W 1936 roku przeprowadzono remont dachu na całym kościele i wieży, gdyż był zardzewiały i przeciekał. Dzięki wsparciu Edwarda Rudzińskiego w latach 1934-1937 wykonano w kościele prace remontowe.
W okresie drugiej wojny światowej, okupant chciał zarekwirować wszystkie dzwony, ale proboszcz uchronił najstarszy, jako zabytkowy z 1513 roku (z kościoła podominikańskiego w Oświęcimiu).
W 1947 roku poprawiono wieżę kościelną, zakupiono rynny oraz odnowiono ściany świątyni zniszczone pociskami w czasie wojny. W 1949 roku pomalowano dach. W 1953 roku poświęcono nowe dzwony „św. Maciej” i „św. Izydor Oracz”. W 1955 roku przeprowadzono elektryfikację kościoła, a przed 1960 rokiem założono centralne ogrzewanie. W kolejnych latach naprawiono witraż Serca Pana Jezusa, który od czasów wojny był podziurawiony kulami. Pracę wykonał Władysław Jaworski z firmy „Żeleński z Krakowa” za kwotę 1200 zł. Pomalowano również pokostem wszystkie okna w kościele i na wieży. W 1969 roku otynkowano i naprawiono południową stronę kościoła. Rok później pomalowano zakrystię oraz dach na kościele i wieży. W 1977 roku naprawiono dach na wieży, mianowicie wymieniono więźbę, zreperowano zawieszenie dzwonu, otynkowano wieżę, odmalowano tarczę zegarową, oraz pokryto dach blachą. W 1978 roku naprawiono wieżyczkę na sygnaturkę, a w 1980 roku otynkowano zachodnią stronę kościoła.

Opis

Kościół murowany, tynkowany, na kamiennym podmurowaniu, orientowany, jednonawowy. Prezbiterium prostokątne, krótkie, zamknięte trójbocznie, przy południowej ścianie prostokątna zakrystia z piętrem, z prostokątnym aneksem od zachodu. Nawa główna szersza od prezbiterium, na rzucie prostokąta, od zachodu przylega prostokątny przedsionek z wieżą na planie kwadratu. Wnętrze podzielone na cztery prostokątne przęsła i absydę, wydzielone arkadami, z gurtami spływającymi na zwielokrotnione pilastry. Każde przęsło nakryte sklepieniem o zaokrąglonych narożach. Łuk tęczowy półkolisty. W zachodniej części parapet chóru muzycznego wsparty na dwóch filarach i dwóch półfilarach, tworzących trzy arkady. Fasada trójosiowa, z wbudowaną wieżą, ujętą spłaszczonymi spływami zakończonymi cokołami z figurami. Osie wydzielone lizenami, podtrzymującymi profilowany gzyms, pod nim malowany fryz z dekoracją roślinną. Na osi portal w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, ujęty opaską tynkową, zakończoną kluczem. Drzwi drewniane, dwuskrzydłowe. Nad portalem fragment profilowanego gzymsu z daszkiem okapowym. Powyżej, na osi okno w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, w profilowanej opasce tynkowej, ujętej malowaną dekoracją geometryczną. Wieża dwukondygnacyjna, flankowana w narożach lizenami podtrzymującymi profilowany gzyms wieńczący. Na ścianie frontowej dwa okna na każdej kondygnacji, w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, w profilowanej opasce tynkowej, otoczonej malowaną dekoracją geometryczną, zwieńczone tarczą zegarową. Na pozostałych trzech ścianach wieży po jednym analogicznym oknie w drugiej kondygnacji i tarczy zegarowej. Elewacje północna i południowa artykułowane lizenami podtrzymującymi profilowany gzyms, z dekoracyjnym fryzem poniżej. Okna w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, w profilowanej opasce tynkowej z kluczem, ujętej malowaną dekoracją geometryczną: cztery w północnej i trzy w południowej. W zakrystii jedno prostokątne okno od południa i dwa w każdej kondygnacji od wschodu. Nawa główna i prezbiterium nakryte osobnymi dachami dwuspadowymi. Na ich połączeniu wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, zwieńczona hełmem baniastym z krzyżem. Wieża nakryta hełmem baniastym zakończonym kulą z krzyżem. Zakrystia przykryta dachem trójspadowym, a aneks czterospadowym.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Bielanach ma formę architektoniczną opartą na austriackich Landspfarrkirche. Były to typowe kościoły budowane według schematycznych projektów urzędowych na terenie Cesarstwa w czasach reform Marii Teresy i Józefa II. W Galicji Zachodniej świątynie tego typu powstawały już od lat siedemdziesiątych XVIII wieku.
Kościół w Bielanach został wzniesiony według schematu jednonawowej budowli, bez kaplic bocznych, z wieżową fasadą, o ścianach z płaską artykulacją lizenową. Wieża na osi fasady ujęta spływami była najbardziej znamienną cechą tych projektów. Architektura kościołów typowych miała uproszczoną, bezstylową formę.

Streszczenie

Na miejsce poprzedniego, drewnianego kościoła z 1663 roku, wzniesiono murowaną świątynię w 1826 roku. Inicjatorką budowy była Zofia z Małachowskich Duninowa, starościna zatorska (zm. 1794), która po swojej śmierci zapisała na ten cel 18 tysięcy złotych polskich. Wykonawczynią woli Duninowej stała się dopiero po latach hrabina Tyszkiewiczowa, ówczesna dziedziczka Zatora. Prace nad budową kościoła trwały do 1826 roku. Do świątyni przeniesiono dawne wyposażenie. Konsekracji dokonał Franciszek Pisztek 16 maja 1833. Budowę wieży na fasadzie zakończono dopiero w 1869 roku staraniem proboszcza Andrzeja Pleszowskiego. Kościół w Bielanach ma formę architektoniczną opartą na austriackich Landspfarrkirche, a więc typowej świątyni budowanej według schematycznych projektów urzędowych na terenie Cesarstwa w czasach reform Marii Teresy i Józefa II.

Bibliografia