Kościół Najświętszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Pierwszy, drewniany kościół w Gaju pochodził z XIII wieku. Według tradycji w 1277 roku miano przenieść do niego obraz Matki Boskiej. Świątynia Najświętszej Marii Panny była również wzmiankowana w Liber beneficionum Jana Długosza.
W aktach wizytacji z 1598, 1610 i 1617 roku kościół opisano jako drewniany, z drewnianą zakrystią, z malowanym pułapem deskowym, wewnątrz znajdowały się trzy ołtarze murowane, ambona po prawej stronie, krucyfiks na łuku tęczowym i drewniana chrzcielnica.
Obecny, murowany kościół został wybudowany w 1626 roku. W 1636 roku był konsekrowany przez biskupa Tomasza Oborskiego. W aktach wizytacji z 1644 roku wskazano, że inicjatorem budowy był ówczesny proboszcz, a więc Mateusz Solecki. Ten ostatni przeniósł cudowny obraz do nowego kościoła i zaprowadził w parafii bractwo Wieczystego Różańca (1644). Kościół został opisany jako murowany, z nową, drewnianą dzwonnicą, w której wisiały dwa dzwony. Wewnątrz znajdowały się trzy murowane ołtarze i kamienna chrzcielnica.
W dokumentach z lat 1703-1704 wymieniono w świątyni również stalle, ambonę oraz chór muzyczny z organem o siedmiu głosach. Dzwonnica była nowa, wystawiona przez ówczesnego proboszcza Jana Broniewskiego. Wewnątrz świątyni znajdowały się cztery ołtarze, główny Wniebowzięcia (z wizerunkiem Matki Boskiej), przy łuku tęczowym – Matki Boskiej Różańcowej i św. Anny oraz Umęczonego Chrystusa (Misericordia Domini). Nowy ołtarz główny został wybudowany w 1712 roku, a nowe retabulum różańcowe w 1718 roku. W aktach wizytacji z 1729 roku opisano w kościele chrzcielnicę z czarnego marmuru, ołtarze – główny Matki Boskiej, nowe retabulum Matki Boskiej Różańcowej, św. Michała oraz złożenia Chrystusa w grobie. W prezbiterium, po bokach nastawy głównej umiejscowione były dwa małe ołtarzyki, na których stały wizerunki procesyjne (feretrony?) oraz stalle po prawej stronie i ambona na łuku tęczowym po lewej. Chór muzyczny był drewniany z organem o dziesięciu głosach, zakrystia murowana, a posadzka w kościele kamienna. W drewnianej wieży znajdowały się dwa dzwony.
W latach 1734-1735 staraniem księdza Michała Czyrneckiego wymieniono więźbę dachową i pokrycie dachu. W aktach wizytacji z 1748 roku wskazano, że dwa ołtarzyki w prezbiterium zostały odnowione i odmalowane, retabula św. Michała oraz złożenia Chrystusa do grobu określone zostały jako nowe, w tym pierwszy był już polichromowany i złocony, a drugie wciąż niepomalowany. Ambona miała kolor czarny i dekorowana była figurami ewangelistów. Na łuku tęczowym wisiała rzeźba Ukrzyżowanego. Drewniany chór muzyczny na balustradzie miał namalowane tajemnice różańcowe, organ zaś miał siedem głosów i zwieńczony był tympanonem. Drewniana wieża dostawiona do kościoła została w tym czasie odnowiona.
W okresie probostwa Tomasza Leśniaka (1844-1871) okopano kościół, aby nie zalewała go woda, z jego inicjatywy położono kamienną posadzkę w kościele. W 1866 roku zburzono drewniany babiniec i postawiono nowy, murowany. W 1868 roku Leśniak zaprowadził kanonicznie drogę krzyżową. Za czasów kolejnego proboszcza Józefa Michalca sprawiono do świątyni pięć nowych okien oraz odrestaurowano chór i organy.
Jego następca, Ludwik Krzemiński zlecił przebicie drzwi z placu kościelnego do zakrystii.
Według opisu z 1890 roku księdza Wincentego Florczyka, proboszcza w latach 1889-1901, kościół miał „mury krzywe, a łuk o linii krzywej i w trzech miejscach pęknięty, dzieli nawę od prezbiterium. Ma prosty sufit z desek bez tynku i jest nakryty bystrym dachem gontowym. Z dachu strzela ku niebu skromna sygnaturka w stylu romańskim. Drewniana dzwonnica zbudowana bez wszelkiego smaku dotyka frontu świątyni, zakrystia północnej ściany prezbiterium zaś w roku 1866 domurowany babiniec opiera się o południową stronę nawy”
Za czasów jego probostwa rozbudowano i odremontowano kościół. Prace objęły powiększenie zakrystii od północy, ściany świątyni podniesiono o metr, wnętrze nakryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W 1899 roku przedłużono kościół o jedno przęsło od zachodu i wybudowano wieżę. Wybudowano wówczas we wnętrzu nowy chór muzyczny. W tym samym roku przebudowano zwieńczenia części ołtarzy i wybudowano retabulum z krucyfiksem. W 1904 roku przelano dwa dawne dzwony i umieszczono w wieży.
Z inicjatywy proboszcza Jana Kantego Skwarczyńskiego, przy wsparciu finansowym Michała i Anny Filipów z Libertowa w 1912 roku wykonano polichromię wnętrza kościoła.
W okresie drugiej wojny światowej Niemcy zajęli wieżę kościoła, aby ostrzeliwać z niej Sowietów, przez co kościół został zniszczony przez pociski artyleryjskie.
W latach 1950-1951 z inicjatywy księdza Jana Kusia odbudowano zniszczone element świątyni. Do kościoła zakupiono nowe paramenty, zamontowano centralne ogrzewanie, położono nową posadzkę i odnowiono wnętrze. Dnia 2 października 1951 poświęcono odbudowaną wieżę.
W 1955 roku babiniec przebudowano na kaplice Matki Boskiej. W latach 1964-1970 dach kryto blachą. W 1985 roku położono w kościele marmurową posadzkę. Wcześniej wykonano nowy soborowy ołtarz. W tym czasie wykonano również kamienny portal do kaplicy Matki Boskiej oraz nowe, kamienne stopnie do ołtarzy. W 1990 roku polamowano dach, wieżę i rynny w kościele. W latach 1993-1994 założono nowe, elektryczne ogrzewanie. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku przeprowadzono konserwację wyposażenia. W 1997 roku odnowiono polichromię i przy okazji przeprowadzono prace ciesielskie na strychu, przy sklepieniu. W 1999 roku przeprowadzono remont zakrystii, na posadzce wykonano betonową wylewkę, położono płyty marmurowe, ocieplono ściany, wykonano nowe schody na ambonę i meble. Pod koniec sierpnia tego roku w nawie położono boazerię, odmalowano kruchtę i klatkę schodową na chór. Odnowione wnętrze zostało poświęcone 9 listopada 1999. Nastepnie położono boazerie w przedsionku i nową podłogę w chórze. Zamontowano w kościele witraże projektu Bolesława Szpechta, wykonane przez Pracownię witraży Zbigniewa Gustaba. W 2000 roku zamówiono kolejne witraże do kaplicy Matki Boskiej.

Opis

Kościół murowany, tynkowany, orientowany, jednonawowy.
Prezbiterium prostokątne, zamknięte trójbocznie, od północy przylega zakrystia na planie prostokąta. Nawa szersza od prezbiterium, na rzucie prostokąta, od południa dostawiona kaplica Matki Boskiej na planie prostokąta, od zachodu wieża na planie kwadratu z dwoma aneksami po bokach.
Prezbiterium dwuprzęsłowe, nawa trójprzęsłowa, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o gurtach spływających na profilowane wsporniki. Otwór tęczowy w formie półkolistej arkady. Parapet chóru muzycznego drewniany, wsparty na dwóch filarach. Posadzka z płyt ceramicznych.
Fasada wieżowa, jednoosiowa, trójkondygnacyjna, zwężająca się ku górze; dwie dolne kondygnacje na planie kwadratu, trzecia ośmioboku. Trzy ściany pierwszej kondygnacji wieży ujęte lizenami, zakończone profilowanym gzymsem z krenelażem oraz daszkiem pulpitowym. Na osi portal w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym, w opasce tynkowej z dwuskrzydłowymi drzwiami. Portal zamknięty od góry i po bokach uskokowym gzymsem z daszkiem pulpitowym. Nad portalem biforium. Trzy ściany drugiej kondygnacji wieży ujęte lizenami, zakończone profilowanym gzymsem z krenelażem oraz daszkiem pulpitowym. Na ścianach ślepe biforia we wnękach w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym. Trzecia kondygnacja zakończona profilowanym gzymsem z kostkowaniem, na ściankach otwory dzwonne w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym, naprzemiennie ślepe i otwarte. Wieża nakryta dachem ostrosłupowym. Po bokach wieży dwukondygnacyjne aneksy na planie wieloboku, przekryte daszkami wielospadowymi.
Nawa i prezbiterium oszkarpowane w narożach jedno i dwuuskokowymi szkarpami nakrytymi daszkami. Na elewacji południowej pięć otworów okiennych w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym, z szerokim rozglifieniem. Na elewacji wschodniej dwa analogiczne okna, na północnej trzy.
Nawa, kaplica i zakrystia nakryte dachami blaszanymi, dwuspadowymi, prezbiterium pięciospadowym.

Zarys problematyki artystycznej

Pierwotna i zasadnicza bryła kościoła została wybudowana w XVII wieku, jakkolwiek jego charakter stylowy został zatarty przez późniejsze przebudowy. Te ostatnie nadały kościołowi neoromańskie i neogotyckie cechy stylowe. Charakter neoromański posiada wieża, w której zastosowano biforia, krenelaż, a także wieloboczne wieżyczki, które ją flankują. Położenie we wnętrzu świątyni sklepień krzyżowo-żebrowych spływających na wsporniki nadało mu cechy neogotyckie.

Streszczenie

Pierwsza, drewniana świątynia w Gaju pochodziła z XIII wieku. Murowany kościół z drewnianą dzwonnicą został wybudowany w 1626 roku, z inicjatywy ówczesnego proboszcza Mateusza Soleckiego. W 1866 roku zburzono drewniany babiniec i postawiono nowy murowany. Za czasów probostwa Wincentego Florczyka (1889-1901) rozbudowano i odremontowano kościół. Prace objęły powiększenie zakrystii od północy, ściany kościoła podniesiono o metr, wnętrze nakryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W 1899 roku przedłużono kościół o jedno przęsło od zachodu i wybudowano wieżę. W 1912 roku wykonano polichromię wnętrza kościoła. W latach 1950-1951 z inicjatywy księdza Jana Kusia odbudowano zniszczone w czasie drugiej wojny światowej element świątyni, w tym wieżę kościelną. W 1955 roku babiniec przebudowano na kaplice Matki Boskiej. Pierwotna i zasadnicza bryła kościoła została wybudowana w XVII wieku, jakkolwiek jego charakter stylowy został zatarty przez późniejsze przebudowy, które nadały kościołowi neoromańskie i neogotyckie cechy stylowe.

Bibliografia