Kościół św. Klemensa

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół św. Klemensa w Skawicy (obecnie Zawoi) wybudowano w 1757 roku z fundacji Jana Wielopolskiego i przy wsparciu mieszkańców wsi. Poświęcił go Jacek Łopacki w 1759 roku. Kościół był drewniany, orientowany, na planie krzyża, z transeptem. Wewnątrz znajdowało się sześć ołtarzy – główny z obrazem Niepokalanego Poczęcia, boczne św. Klemensa, Matki Boskiej Różańcowej, Ukrzyżowanego, św. Wawrzyńca i św. Józefa, ambona, chrzcielnica i organy. Kościół był pierwotnie filialnym wobec parafii w Makowie. Dekretem z 26 maja 1819 utworzono parafię w Skawicy (obecnie Zawoi). Konsekracji świątyni parafialnej dokonał Tomasz Ziegler 1 maja 1825. Natomiast pierwszy proboszcz objął stanowisko dopiero w 1835 roku. Wieś i parafia w 1836 roku otrzymały administracyjną nazwę Zawoja. Od 1878 roku właścicielem dóbr makowskich był arcyksiążę Albrecht Habsburg. W 1883 roku odwiedził kościół w Zawoi i uczestniczył we mszy świętej. Jak relacjonuje to ówczesny proboszcz Michał Jurkowski „Jego Cesarska i Królewska Wysokość Arcyksiążę Albrecht [...] uznawszy Kościółek tutejszy na tak wielką liczbę parafian za szczupły, postanowił we wspaniałomyślności Swojej […] własnym kosztem i nakładem rozszerzyć”. Następnie – „Dzieło to […] doszło szczęśliwie do skutku 1888 pod umiejętnem kierownictwem Józefa Gibasa prywatnego budowniczego na skutek polecenia Arcyksiążęcej Dyrekcyi w Żywcu, na której czele stał Franciszek Dieffenbach, jako Dyrektor dóbr Arcyksiążęcych, odpowiednie plany zaś i odnośny kosztorys wygotował bezinteresownie niezmordowany w pracy Karol Pietschka, Arcyksiążęcy budowniczy z Żywca”. Pierwsze projekty Karola Pietschki powstały w 1885 roku, dwa lata później zostały poprawione i zatwierdzone przez konsystorz biskupi w Krakowie. Pierwotnie kościół miał zostać wyłącznie powiększony, ostatecznie zaś w 1888 roku wybudowano całkiem nową świątynię. Wyposażenie pochodzi z dawnego kościoła, zostało jedynie odnowione. W 1892 roku podjęto remont świątyni w związku z podmakaniem budynku. W okresie probostwa Franciszka Klisia (1911-1918) gontowe pokrycie dachu zamieniono na blaszane. W 1921 roku staraniem proboszcza Adama Górkiewicz sprawiono nowe dzwony (Klemens, Adam) wykonane przez firmę Schwabego w Białej. Rok później zakupiono nowe organy firmy Braci Rieger w Karniowie (Jägerndorf) oraz zamontowano nowe rynny przy kościele. W listopadzie tego roku naprawiono latarnię nad kopułą. W sierpniu 1925 roku pomalowano dach i rynny (malował W. Żak z Suchej). W lutym 1929 roku wstawiono do okien trzy witraże – Serca Pana Jezusa, Serca Matki Boskiej, św. Klemensa – wykonane przez Jana Kusiaka (dzierżawcę zakładu witrażowo-szklarskiego T. Zajdzikowski w Krakowie) za cenę 2 400 zł. W czerwcu odmalowano zakrystię. W 1930 roku „przy pomocy Bożej odmalowano i odnowiono wewnątrz kościół w czasie 8 V – 2 VIII. Prace malarskie wykonali malarze z Krakowa: art. malarz Zygmunt Milli i technik Maryan Arczyński i ich robotnicy w liczbie 5-8”. Przy okazji odmalowano również wyposażenie kościoła i „uskuteczniono różne naprawki”. Rok później położono betonowy chodnik wokół budynku świątyni. W październiku tego roku odrestaurowano wieżyczkę na kościele. W okresie drugiej wojny światowej zarekwirowano dzwony (1942), ale same działania wojenne ominęły wieś i parafię. W 1958 roku położono nową, marmurową posadzkę w kościele. W tym roku oczyszczono budynek świątyni płynami owadobójczymi i niszczącymi grzyb. Rok później sprawiono nowe dzwony wykonane w Przemyślu przez Eugeniusza Felczyńskiego. Wzmocniono także wieżę dzwonną (projekt wykonał Kazimierz Piwowarski). W 1960 roku Mieczysław Krzyżak pomalował lamperię wewnątrz kościoła (dekoracyjna okładzina dolnej części ścian). Następnie stolarz Mieczysław Dyraz wykonał nowe ławki. Rok później w prezbiterium postawiono nową, marmurową balustradę. Zamontowano w kościele instalację głośnikową i mikrofony. W 1966 roku odnowiono ołtarze, a prace te prowadził artysta Maksymowicz z Krakowa. W 1969 roku zamontowano w oknach nawy witraże projektu Witolda Jańczaka z Krakowa oraz zakupiono nowe konfesjonały. W latach sześćdziesiątych kościół poddano konserwacji (pomalowano dach, zaimpregnowano drewno, osuszono ściany).

Opis

Kościół drewniany, o konstrukcji ramowej, na kamiennej podmurówce, elewacje jednolite, szalowane z listwowaniem o układzie pionowym z gzymsami pseudoarkadkowymi. Wieża zachodnia o konstrukcji słupowej, z szalunkiem o układzie poziomym z fryzem arkadkowym w górnej partii. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa. Budynek na betonowym podmurowaniu przesłoniętym daszkiem gontowym. Kościół orientowany, trójnawowy, na rzucie wydłużonego krzyża, z płytkim transeptem, prezbiterium zakończone trójbocznie, z zakrystią przylegającą od południa, na skrzyżowaniu naw kopuła. Od zachodu wieża czterokondygnacyjna, na planie kwadratu przechodzącego w kwadrat o coraz bardziej ściętych narożach, ujęta dwiema kruchtami na rzucie kwadratu. Wnętrze o układzie bazylikowym, nawy podzielone smukłymi, żeliwnymi kolumienkami. Pomiędzy nawą a prezbiterium otwór tęczowy w formie kwadratu o ściętych narożach. Parapet chóru muzycznego w zachodniej części kościoła podparty na czterech kolumienkach. Nawa główna nakryta stropem z widocznymi elementami konstrukcji więźby, nawy boczne przekryte pułapami deskowymi. Posadzka z płyt kamiennych. Elewacja frontowa w formie wieży z dwoma kruchtami. Na każdej z trzech osi wejście z dwuskrzydłowymi drzwiami klepkowymi o układzie rombowym, z oknami w partii szczytu, nakryte daszkami okapowymi. Nad wejściem głównym żeliwna tabliczka z napisem „E(RZ)H(ERZOG) / ALBRECHT / 1888”. Na każdej kondygnacji wieży okna w formie stojącego prostokąta zwieńczone daszkami pulpitowymi, na pierwszej jedno, na drugiej trzy, na trzeciej cztery, na czwartej osiem. W elewacji północnej i południowej cztery podwójne otwory okienne w formie stojącego prostokąta o ściętych górnych narożach w partii naw bocznych oraz pięć okienek w formie leżącego prostokąta w partii nawy głównej. W elewacji południowej wejście z dwuskrzydłowymi drzwiami klepkowymi o układzie rombowym. Na osi skrzydeł transeptu po jednym otworze okiennym w formie stojącego prostokąta o ściętych górnych narożach. Na ścianie wschodniej prezbiterium Ogrójec w formie grupy Ukrzyżowania nakrytej daszkiem pulpitowym, flankowany dwoma otworami okiennymi w kształcie stojącego prostokąta o ściętych górnych narożach. Nawa główna nakryta dachem dwuspadowym. W połowie długości dachu oraz na skrzyżowaniu naw wznoszą się ponad kalenicą wieżyczki na sygnaturkę, na ośmiobocznym obitym blachą trzonie, z latarniami zwieńczonymi cebulastymi hełmami. Nad nawami bocznymi dachy pulpitowe, ramiona transeptu nakrywają dachy naczółkowe. Wieża zwieńczona dachem wieżowym, ośmiobocznym, z iglicą zakończoną krzyżem.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Zawoi jest przykładem funkcjonalnej świątyni drewnianej, o nowoczesnej formie nawiązującej do architektury miejscowości uzdrowiskowych. Końcem XIX wieku w sposób szczególny inspirowano się drewnianą architekturą domów alpejskich, określając ich formę jako „styl tyrolski” lub „styl szwajcarski”. Nawiązywano do ich form, proporcji i rodzaju dekoracji w postaci charakterystycznych ażurowych zdobień wycinanych w drewnie. Panujące wówczas tendencje stylistyczne opisywane były w niemieckich i austriackich czasopismach architektonicznych, propagując modę na tego rodzaju budownictwo w drugiej połowie XIX wieku.
Monografista kościoła w Zawoi uważa, że Karol Pietschka projekt świątyni stworzył w oparciu o typowe wzory tego rodzaju architektury publikowane w fachowych czasopismach. Genezy form architektonicznych omawianego kościoła doszukiwał się w dziewiętnastowiecznych świątyniach skandynawskich, na co wskazywały bardzo podobne do zawojskiego kościoła rozwiązania przestrzenne i konstrukcyjne, a także detale i dekoracja. Świadczy to o nawiązywaniu przez Pietschkę do popularnych w owym czasie nurtów i wzorców estetycznych, zapośredniczonych przez fachową literaturę i czasopisma.
Kościół w Zawoi jest przykładem odejścia od tradycyjnego budownictwa drewnianego na rzecz nowych rozwiązań konstrukcyjnych (konstrukcja drewniana wzmocniona żeliwnymi kolumnami) i formalnych. Zaszczepienie nowych form architektonicznych w obrębie habsburskich dóbr żywieckich miało za zadanie ich unifikację na tym konkretnym terytorium. Natomiast wzory architektury alpejskiej i miejscowości górskich stosowano świadomie, jako te, które miały współgrać z otoczeniem pełnym walorów przyrodniczych (okolice Babiej Góry).

Streszczenie

Pierwszy kościół św. Klemensa w Skawicy (obecnie Zawoi) wybudowano w 1757 roku z fundacji Jana Wielopolskiego i przy wsparciu mieszkańców wsi. Obecna świątynia została ufundowana przez arcyksięcia Albrechta Habsburga (ówczesnego właściciela dóbr makowskich) w 1888 roku. Zaprojektował ją jego nadworny budowniczy – Karol Pietschka, a budową kierował Józef Gibas. Kościół w Zawoi jest przykładem funkcjonalnej świątyni drewnianej, o nowoczesnej formie i konstrukcji nawiązującej do architektury miejscowości uzdrowiskowych.

Bibliografia