Łazany

Opis topograficzny

Łazany są położone w centrum Pogórza Wielickiego, na wzniesieniu liczącym około 380 m n.p.m., z główną osią komunikacyjną biegnącą grzbietem wzgórza. Prostopadle do niej, na zboczach, wytyczono podrzędne trakty i kompleksy pól. Wieś leży w dorzeczu Raby oraz Wisły i sąsiaduje m.in. z Biskupicami, Sławkowicami i Niegowicią.

Streszczenie dziejów

Dzieje Łazan sięgają XIV wieku. W średniowieczu wieś pozostawała w rękach kilku rodzin rycerskich: Niewiaromskich, Krezów, Dmosickich i Osieckich. W połowie XVI stulecia cały majątek przejęła rodzina Lubomirskich, której wybitny przedstawiciel, Sebastian, na przełomie XVI i XVII wieku ufundował we wsi kościół parafialny z ciekawym założeniem architektonicznym, heraldycznym detalem rzeźbiarskim i kaplicą grobową. W kolejnych stuleciach Łazany przeszły na własność rodziny Russockich z Brzezia herbu Zadora, którzy dzierżyli wieś do schyłku okresu staropolskiego. Na początku XIX stulecia dobra przejął Tomasz Chromy von Ruhmfeld z Wieliczki, który wystawił we wsi klasycystyczny dwór. Około 1830 roku włości odziedziczył jego syn Dyzma, uczestnik powstań listopadowego (1831) i krakowskiego (1846). Połowa XIX stulecia naznaczyła Łazany nieurodzajem i epidemią cholery. Od około 1850 roku kolejni proboszczowie zajmowali się restauracją i renowacją kościoła parafialnego, niejednokrotnie dzięki wsparciu kolatorów świątyni (m.in. Adolfa Lipowskiego z Lipowitz czy Zdzisława Dunin-Brzezińskiego). Podczas pierwszej wojny światowej dwór i majątek zajmowały na przemian wojska austriackie i rosyjskie. W okresie międzywojennym przystąpiono do remontów, tym razem naprawiając zabudowania gospodarcze dawnego folwarku. Kolejny konflikt zbrojny przebiegł w Łazanach w miarę spokojnie, nie licząc haniebnego zachowania niemieckiej policji w stosunku do miejscowej ludności.

Dzieje miejscowości

Pierwsze zapiski źródłowe dotyczące Łazan zawarte są w spisach świętopietrza z terenów Królestwa Polskiego z lat 1325-1327. W 1389 roku Łazany dzierżył Paszek herbu Półkozic, który za 80 grzywien zastawił część osady Paszkowi z Biskupic. W okresie 1411-1412 odnotowano we wsi sołtysa o imieniu Maciej, co wskazuje na jej wcześniejszą lokację na prawie niemieckim. Od lat dwudziestych XV wieku w Łazanach funkcjonował dwór rycerski Jana Niewiaromskiego herbu Półkozic, który w latach 1424-1425 procesował się z Janem Szafrańcem z Łuczyc, dziekanem krakowskim i kanclerzem koronnym, o grabież żywego inwentarza. W 1446 roku Mikołaj z Niewiarowa, syn Jana, sprzedał za 1000 grzywien wszystkie swoje dobra wraz z Łazanami i prawem patronatu nad miejscowym kościołem parafialnym Andrzejowi Krezie herbu Przeginia. Ten tuż przed śmiercią podzielił majątek pomiędzy dwóch synów, z których jeden, Stanisław, w 1478 roku spieniężył otrzymaną część Janowi z Dmosic (rodzina ta dzierżyła włości do 1533 roku). W 1549 roku kolejny właściciel, Mikołaj Arsecki, odsprzedał swój udział Stanisławowi Lubomirskiemu herbu Drużyna, ojcu Sebastiana, późniejszego fundatora miejscowego kościoła parafialnego.

Krezowie i Dmosiccy nie byli jedynymi posiadaczami Łazan w tym czasie. Inna część wsi (łąki, siedlisko i fragment lasu) od końca XIV wieku należała do dwóch rodzin: Wierzynków (nobilitowani mieszczanie krakowscy) i Osieckich herbu Łagoda. Od lat czterdziestych XV stulecia Jan Osiecki sądził się ze wspomnianym wcześniej Mikołajem z Niewiarowa o siedlisko i łąki. W 1453 roku syn Jana Osieckiego, Stanisław, zawarł ugodę ze Stanisławem Krezą, synem wzmiankowanego wyżej Andrzeja, w której potwierdzono wspólne wygony dla bydła między groblą Osieckiego a łąkami Krezy (poświadczone wpisem do ksiąg ziemskich w 1478 roku). Relacje Osieckich z późniejszymi właścicielami drugiej partii Łazan, Dmosickimi, ugruntowały dwa małżeństwa w końcu XV stulecia.

W 1508 roku Mikołaj Osiecki zastawił wszystkie swoje dobra Feliksowi Lubomirskiemu, dziedzicowi Sławkowic. Jego spadkobierca, Stanisław, skupił i złączył dwie części wsi w rękach jednej rodziny Lubomirskich. Ze swoją żoną, Węgierką Barbarą Hrussoy de Zablath miał syna Sebastiana, późniejszego twórcę potęgi rodowej. Sebastian Lubomirski fortuny dorabiał się stopniowo, zostając najpierw generalnym zarządcą włości sądeckich klarysek, a następnie żupnikiem krakowskim, co otworzyło mu drogę do zbicia ogromnego majątku (głównie poprzez rabunkową i ekstensywną gospodarkę w kopalniach). W 1586 roku rozpoczął budowę nowej świątyni parafialnej w Łazanach, która miała być miejscem jego wiecznego spoczynku. Ulokowanie wsi w zasięgu posiadłości rodzinnych oraz stara metryka parafii, sięgająca połowy XIV wieku, dawały możliwości do stworzenia w Łazanach nowego gniazda rodowego. Sebastian Lubomirski zmarł na zamku starościńskim w Dobczycach w 1613 roku. Pochowano go jednak nie w Łazanach, lecz w o wiele bardziej prestiżowej, ufundowanej przez niego kaplicy przy kościele Dominikanów. Majątek po ojcu odziedziczył urodzony w 1583 roku Stanisław, który swoją fortunę powiększył bardzo szybko, żeniąc się z ruską księżniczką Zofią Ostrogską (ta wniosła mu w posagu 100 tysięcy złotych polskich). Stanisław jako wysoki urzędnik ziemski, wybitny mecenas sztuki oraz fundator wspaniałych obiektów sakralnych (m.in. kaplica u Kamedułów na Bielanach oraz klasztory: Pijarów w Podolińcu i Karmelitów Bosych w Krakowie oraz w Wiśniczu), nie przykładał większej wagi do Łazan. W tekście wizytacji biskupa pomocniczego krakowskiego Mikołaja Oborskiego z 1663 roku nie pojawiła się żadna informacja, aby wieś nadal należała do rodziny Lubomirskich. Natomiast z nieco późniejszych lat zachowała się czarnomarmurowa płyta nagrobna Stanisława Samuela Kalinowskiego (zm. 1679), łowczego podlaskiego, wskazująca na jego prawa własności do wsi. Stanisław Samuel od 1654 roku pozostawał na służbie u Lubomirskich, dowodząc chorągwią nadworną Jerzego Sebastiana. W latach siedemdziesiątych XVII wieku w zamian za zasługi otrzymał tzw. klucz łazański. Własnym sumptem odnowił ołtarze w kościele parafialnym, portretując się nawet na obrazie ze sceną Wskrzeszenia Piotrowina. W 1703 roku wieś nadal pozostawała w rękach rodziny Kalinowskich – należała do syna Stanisława, Samuela Andrzeja, starosty łojowskiego. Po nim Łazany przejął Stanisław Walerian Chwalibóg herbu Strzemię, marszałek trybunału koronnego oraz starosta i dzierżawca klucza muszyńskiego w okresie 1707-1718. W następnych latach wieś dzierżyła rodzina Russockich z Brzezia herbu Zadora – najpierw skarbnik województwa krakowskiego Stanisław (zm. 1735), a później jego syn, wojski oświęcimski Stanisław Kostka (zm. 1758). Kolejnym znanym dziedzicem klucza łazańskiego był zmarły w 1800 roku Antoni Łapiński żonaty z Józefą z Russockich. W późniejszym okresie majątek przez chwilę należał do generała Jana Kruszyńskiego, a następnie dobra przejął Tomasz Chromy von Ruhmfeld z Wieliczki, który wystawił we wsi klasycystyczny dwór z portykiem kolumnowym i oficynami, otoczony parkiem krajobrazowym. Po Tomaszu włości około 1830 roku odziedziczył jego syn Dyzma, wykształcony na Uniwersytecie Lwowskim jako prawnik i ekonomista oraz uczestnik powstań listopadowego (1831) i krakowskiego (1846). Podczas tego drugiego zrywu zdefraudował kasę kopalni soli w Wieliczce, za co skazano go później na karę śmierci, zamienioną na 20 lat więzienia. W 1846 roku ówczesny proboszcz Józef Dzielski był świadkiem działań wojsk powstańczych, które końcem lutego wyruszyły z Krakowa. Liczący około 350 ludzi oddział pod dowództwem pułkownika Suchorzewskiego składający się z krakusów, strzelców i kosynierów zatrzymał się w Łazanach, po czym udał się w stronę Gdowa. Powstańcy szybko zostali rozbici przez oddziały austriackie pułkownika Ludwiga von Benedeka.

W połowie XIX stulecia sytuacja gospodarcza i społeczna w Łazanach nie była zbyt dobra – w 1847 roku mieszkańców dotknęła klęska głodu, a dwa lata później epidemia cholery. Dziedzic Chromy pozbył się majątku na rzecz Antoniego Pruszyńskiego, który jednak w 1851 roku sprzedał dobra Marii Bobrowskiej i Stanisławowi Romerowi. Następny proboszcz, Ludwik Nawarra, przystąpił do trwającego ponad 50 lat remontu świątyni. Dzięki pomocy finansowej spolszczonego austriackiego barona Adolfa Lipowskiego z Lipowitz, pana na Huciskach i kolejnego właściciela Łazan, w latach 1863-1864 wymieniono posadzkę w całym kościele. Przed 1888 rokiem majątkiem władała rodzina Dunin-Brzezińskich herbu Łabędź. Dalsze plany konserwatorskie proboszcza Franciszka Błachuta z początku XX wieku spotkały się ze stanowczym oporem kolatora świątyni Zdzisława Dunin-Brzezińskiego, zwłaszcza po feralnym dniu 11 czerwca 1911, kiedy piorun trafił w kościół, paląc część wyposażenia.

Pierwsza wojna światowa nie ominęła Łazan – dziedzica Brzezińskiego powołano do wojska, a wieś zajmowały na zmianę wojska austriackie i rosyjskie. Proboszczem w tym trudnym okresie został Bartłomiej Kutek, na którego posługę przypadło odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wydarzenie to odnotował w kronice parafialnej zaskakujący w sposób: „zwolniony z więzień magdeburskich niejaki Piłsucki (w czasie wojny werbował Polaków przeciw Rosji) otrzymuje z rąk Rady Stanu dyktaturę. Przybiera on na członków rządu przeważnie samozwańców, lubelskich socjalistów. Rząd ten z Moraczewskim na czele, przez swoją antypaństwową i partyjną politykę wyrządza w wewnętrznych i międzynarodowych stosunkach niepowetowane szkody”. Następcą księdza Kutka został proboszcz Kucharczyk, który podczas okupacji niemieckiej odnotował, że w Łazanach „oddziały armii niemieckiej […] zachowywały się bez zarzutu, tylko policja niemiecka dawała się wszędzie we znaki”. Jedna z wiejskich rodzin ukrywała Żydówkę, która przypadkowo ujawniła się podczas akcji policyjnej. Pochwyconą torturowano w stodole, po czym zastrzelono na skraju lasu. Wojska radzieckie zajęły Łazany w styczniu 1945 roku.

Ciekawostki

Pierwszy, drewniany kościół w Łazanach miało budować dwóch braci wielkoludów, którzy karczowali las na górze Stryszowa (obecnie Góra Sypka). Używali do tego wielkich siekier, podając je sobie rzutem z Łazan na górę. Jeden z nich miał tak niefortunnie rzucić siekierą, że ta upadła u podnóża góry i zmieniła koryto płynącej tu rzeki Raby.

W pobliżu Łazan znajduje się wczesnopiastowski kurhan.

We wsi zachował się dziewiętnastowieczny dwór szlachecki, należący do ówczesnych właścicieli lokalnego majątku, czyli rodziny Chromych.

Bibliografia