Kościół Znalezienia Krzyża Świętego

Dzieje zabytku

Pierwotny kościół Znalezienia Krzyża Świętego w Łazanach był wzmiankowany w latach 1325-1327. W XV wieku w miejscowości funkcjonowała drewniana świątynia, która nie odbiegała znacząco wielkością od obecnie istniejącego kościoła. Była to zapewne orientowana budowla o kwadratowej lub prostokątnej nawie z długim, prostokątnym prezbiterium zamkniętym trójbocznie i zakrystią od strony północnej. Elewację frontową akcentowała najprawdopodobniej wieża o konstrukcji słupowej z nadwieszoną izbicą. Z tekstu wizytacji biskupa krakowskiego, kardynała Jerzego Radziwiłła można dowiedzieć się, że istniała ona jeszcze w 1597 roku, a wokół niej powstawały mury nowej, murowanej świątyni. Rozpoczęcie budowy nowego kościoła nastąpiło w 1586 roku, trudno jednak jednoznacznie ustalić datę jej zakończenia. W literaturze tematu często podaje się informacje, że budowa murowanej świątyni w Łazanach prowadzona była w latach 1586-1590. Wydaje się jednak, że prace prowadzono dłużej. Kościół został konsekrowany w 1594 roku. Niewątpliwie w 1618 roku budowla była ukończona, gdyż w kolejnej wizytacji biskupiej mowa już o murowanej, konsekrowanej świątyni z kaplicą i murowaną wieżą. Wkrótce po zakończeniu wznoszenia kościoła, w jego kaplicy bocznej umieszczono okazały, późnorenesansowy nagrobek Jakuba Lubomirskiego, proboszcza w Łazanach i Sebastiana Lubomirskiego, kolatora i fundatora tutejszego kościoła. Dzięki informacjom zamieszczonym w kolejnych wizytacjach kanonicznych wiadomo, że wyposażenie świątyni na początku XVII wieku obejmowało cztery murowane ołtarze, najprawdopodobniej po jednym w prezbiterium i kaplicy bocznej oraz dwa po obu stronach łuku tęczowego. Ponadto, w prezbiterium znajdowała się para czterosiedziskowych stall o cechach manierystycznych, z których jedne, przeniesione obecnie do kaplicy bocznej zachowały się do dzisiaj. Podobne cechy stylowe mogła mieć ambona, którą usunięto w 1898 roku ze względu na zły stan zachowania. Na osi kościoła, przed ścianą tęczową znajdowała się zachowana do dziś kamienna chrzcielnica ozdobiona herbami Junosza, Doliwa, Ślepowron i Lis. W drugiej połowie XVII wieku, po potopie szwedzkim świątynia była w złym stanie, szczególnie ucierpiała sygnaturka, dzwonnica oraz ogrodzenie cmentarza. Liczne szkody naprawiono dzięki staraniu proboszcza Tomasza Michałowskiego i sumom zapisanym w testamencie ówczesnego właściciela wsi Stanisława Samuela Kalinowskiego. Początek XVIII wieku przyniósł kolejne zniszczenia, tym razem powstałe w wyniku wojny północnej (1700-1721). W wizytacji z 1703 roku zapisano „posadzka z kamienia wykonana, nierówna i wiele kamiennych kawałków spękana [...] tenże kościół nakryty jest ceglaną dachówką lecz cement nie łączy dobrze, podmyty, więc pęknięcia są widoczne oraz zostały uszkodzone niektóre belki [...] dach kościoła i dzwonnicy utrzymany, w wielu miejscach zgnity i połamany, gdyż jego ceglana dachówka nasiąknięta wodą [...]”. We wspomnianym dokumencie, oprócz opisu złego stanu łazańskiego kościoła po raz pierwszy zamieszczono także dokładny opis wszystkich znajdujących się w świątyni ołtarzy. Ołtarz główny nosił wezwanie Świętego Krzyża i zawierał obraz przedstawiający Ukrzyżowanie w polu głównym. W zwieńczeniu umieszczono scenę Zmartwychwstania. Ołtarze boczne ustawione przy łuku tęczowym dedykowane były św. Annie (ołtarz lewy) i Matce Boskiej Częstochowskiej (ołtarz prawy). W kaplicy bocznej znajdował się nieistniejący już ołtarz św. Stanisława, w którym umieszczony był zniszczony i wypłowiały obraz malowany na desce (zapewne wyobrażający patrona nastawy). W zwieńczeniu mieścił się obraz przedstawiający scenę Wskrzeszenia Piotrowina (zachowany, obecnie w zwieńczeniu ołtarza przewiezionego z Wieliczki i ustawionego w miejsce nastawy św. Stanisława). Wystrój świątyni w Łazanach znacząco zmienił się w drugiej połowie XVIII wieku, za rządów dwóch plebanów Józefa Świeradowskiego (1724-1742) i Antoniego Wojciechowskiego (1742-1752). Pierwszy z nich, zamówił nowy, niezachowany do dziś ołtarz główny, polichromowany, srebrzony i złocony, który flankowany był bramkami zaakcentowanymi figurami św. Piotra i św. Marii Magdaleny. W polu głównym tej nastawy znajdowało się rzeźbiarskie wyobrażenie sceny Ukrzyżowania. Świeradowski ufundował również dwa, zachowane do dziś ołtarze boczne, które zachowały wezwania wcześniejszych nastaw. Forma tych ołtarzy z parą spiralnie kręconych kolumn ujmujących pole główne, wyłamanym ukośnie gzymsem, przedstawieniem malarskim w zwieńczeniu i przerwanym przyczółkiem w zamknięciu wzorowana była na wyposażeniu kolegiaty św. Anny w Krakowie, do której uczęszczać musiał proboszcz Świeradowski, profesor teologii na Uniwersytecie Krakowskim. Zmiany dotknęły także kaplicę boczną, w której wykonano istniejącą do dziś dekorację sztukatorską nad wejściem i niezachowany również stiukowy ołtarz dedykowany Najświętszej Marii Pannie ustawiony naprzeciw nastawy św. Stanisława (rozebrany w 1897). W drugiej połowie XIX wieku w kościele w Łazanach posługę pełnił ksiądz Ludwik Nawarra (1852-1894), któremu świątynia zawdzięcza gruntowny remont. Staraniem proboszcza Nawarry wymieniono wiązania i pokrycie dachu, naprawiono kropielnicę, podparto chór, wymieniono posadzkę, sprawiono nowe organy a także odnowiono ołtarz główny i ambonę. W latach osiemdziesiątych XIX wieku otynkowano na nowo kościół i wybielono nawę. W krakowskim Zakładzie artystyczno-szklarskim prowadzonym przez Teodora Andrzeja Zajdzikowskiego zamówiono nawiązujące do średniowiecznych witraże. W tym samym stylu sprawiono nowy ołtarz główny, który ufundował ówczesny właściciel wsi Julian Dunin-Brzeziński, a wykonał rzeźbiarz Kazimierz Wakulski, według projektu Tadeusza Stryjeńskiego. Kolejny proboszcz Franciszek Błachut odnowił ołtarze boczne, a także zwrócił się do krakowskiego architekta i konserwatora Sławomira Odrzywolskiego z prośbą o opinię w sprawie stanu kaplicy bocznej, w której odpadła część dekoracji sztukatorskiej. Architekt zalecił usunięcie słabo umocowanych rzeźb, zdjęto więc wszystkie figury aniołów ze sklepienia oraz rozebrano stiukowy ołtarz Najświętszej Marii Panny. Ołtarz św. Stanisława zastąpiono późnobarokową nastawą przewiezioną z kościoła parafialnego w Wadowicach. Podczas renowacji ołtarzy bocznych w nawie przerobiono ich zwieńczenia oraz wymieniono część obrazów, zastępując je nowymi autorstwa Ferdynanda Olesińskiego. Zmiany z końca XIX stulecia w niewielkim tylko stopniu dotknęły architekturę świątyni i ograniczyły się do wybicia otworów wentylacyjnych i kolejnego wejścia do zakrystii. W XX wieku świątynia i jej wyposażenie były wielokrotnie remontowane i konserwowane. Z ważniejszych prac – w 1920 roku pokryto dach nową dachówką, a w 1965 roku krakowski malarz Mrówka malował wnętrze kościoła (przemalowane jednak w latach dziewięćdziesiątych XX wieku). Kaplica Lubomirskich została poddana kompleksowej konserwacji w 1992 roku. W tym samym czasie odnowiono także ołtarz główny i sklepienia prezbiterium, a dwa lata później ołtarze boczne i wewnętrzną kamieniarkę architektoniczną.

Opis

Kościół murowany z cegły i kamienia, tynkowany. Zlokalizowany po północnej stronie wiejskiej drogi, na placu wydzielonym drewnianym płotem rozpiętym pomiędzy murowanymi, tynkowanymi filarami. Budowla orientowana, wzniesiona na wydłużonym rzucie złożonym z krótkiego, zamkniętego wielobocznie prezbiterium, nawy na rzucie zbliżonym do kwadratu z centralnie umieszczonym filarem i wieży na rzucie kwadratu. Od północy do prezbiterium przylega zakrystia na rzucie kwadratu, do nawy kaplica na rzucie prostokąta. Do wieży dostawiony aneks z klatką schodową prowadzącą na chór. Od południa do nawy przylega kruchta na rzucie kwadratu. Całość budowli oszkarpowana w narożach. Wnętrze nakrywają sklepienia krzyżowe, w nawie żebra wsparte są na czworobocznym, murowanym filarze centralnym. W kruchcie pod wieżą sklepienie kryształowe, w zakrystii sieciowe. Otwory drzwiowe o wykroju ostrołukowym, w kamiennych portalach. Okna o wykroju stojących prostokątów, zwieńczonych łukiem pełnym; w północnej ścianie kaplicy okulus. Elewacje świątyni opracowane jednolicie, tynkowane, z niezbyt wydatnym gzymsem podokapowym, w narożach opięte masywnymi, trójuskokowymi przyporami. Elewacja zachodnia, wieżowa, czterokondygnacyjna, jednoosiowa, flankowana parą przypór. Gzyms kordonowy wydziela ostatnią, najwyższa kondygnację. W osi portal kamienny, zamknięty łukiem półkolistym. Powyżej, w osi okna w każdej z kondygnacji. Na pierwszym piętrze, w zworniku obramienia okiennego herb Drużyna w kartuszu. Boczne elewacje wieży bez otworów okiennych. Elewacja północna artykułowana przyporami, o nieregularnym układzie osi, przesłonięta przybudówkami kaplicy, zakrystii i klatki schodowej wiodącej na chór. W elewacji kaplicy, w osi okulus. W części prezbiterialnej okna o wykroju prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym w dekoracyjnych obramieniach kamiennych z pilasterkami i archiwoltą zdobione płycinami i dekoracją ornamentalną w formie rozet i herbem Drużyna. Elewacja wschodnia artykułowana przyporami, przesłonięta parawanową ścianką drewnianą o trzech przeszklonych oknach-arkadah; w głębi ogrójec. Elewacja południowa artykułowana przyporami. W osi korpusu nawowego kruchta, ponad nią, po bokach dwa okna z obramieniami kamiennymi, dekorowanymi ornamentalnie i herbem Drużyna. Dachy dwuspadowe, kryte blachą. Nieco wyższy nad korpusem nawowym, niższy nad prezbiterium. Nad zakrystią dach pulpitowy. Wieża zwieńczona cebulastym hełmem z latarnią.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół Znalezienia Krzyża Świętego w Łazanach stanowi przykład przenikania się gotyckiej i renesansowej tradycji warsztatowej. Elementy gotyckie przeważają w bryle i konstrukcji budowli, elementy renesansowe widoczne są natomiast w ukształtowaniu detalu architektonicznego. Badacze zajmujący się łazańską świątynią szczególnie dużo uwagi poświęcili rozwiązaniu przestrzennemu zastosowanemu we wnętrzu kościoła tj. sklepieniu krzyżowemu, wspartemu na centralnym, czworobocznym filarze. Źródłem inspiracji dla budowniczych mogły być średniowieczne, dwunawowe świątynie filarowe popularne w budownictwie małopolskim od połowy XIV wieku, m.in. kościoły kazimierzowskie. Kazimierz Wielki ufundował wiele świątyń, jednak szczególną grupę stanowią tzw. kościoły ekspiacyjne, czyli ufundowane jako zadośćuczynienie za zabójstwo duchownego Marcina Baryczki, utopionego w Wiśle w 1349 roku. Należą do nich: kolegiata Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Wiślicy, kościół świętych Piotra i Pawła w Stopnicy, kościół św. Władysława w Szydłowie, świątynia nosząca wezwanie Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach oraz kolegiata (później katedra) w Sandomierzu. O świątyni w Łazanach wspomina się także często w związku ze zjawiskiem określanym w literaturze jako „neogotyk około 1600 roku”. Odpowiedź na pytanie czy występowanie form gotyckich na przełomie XVI i XVII wieku było przejawem intencjonalnego archaizowania czy raczej długiego trwania dawnych struktur jest bardzo trudna. Niektórzy badacze uważają, że komponowanie elementów gotyckich i renesansowych wiązało się z potrydencką odnową i chęcią powrotu do średniowiecznej tradycji budowlanej. Inni podkreślają, że stosowanie dawnych rozwiązań łączyło się nie tyle z pobudkami ideowymi, ale względami praktycznymi. W przypadku kościoła w Łazanach istotna jest osoba fundatora świątyni. Stanisław Lubomirski do lat osiemdziesiątych XVI stulecia zaliczał się do starej, lecz średniozamożnej szlachty małopolskiej. Po objęciu w 1581 roku urzędu żupnika krakowskiego, z którego czerpał znaczne dochody, a następnie godności burgrabiego krakowskiego zaczął szybko piąć się po szczeblach kariery urzędniczej. W 1590 roku kupił Wolę Justowską, a trzy lata później zamek w Wiśniczu od rodziny Barzych. W ciągu następnych lat wykupił starostwa dobczyckie, sądeckie i spiskie oraz otrzymał urząd kasztelana małagoskiego, bieckiego i wojnickiego. W 1595 roku cesarz Rudolf II nadał mu tytuł hrabiego na Wiśniczu. O ile wcześniej skromna, nawiązująca do form gotyckich fara w Łazanach mogła wydawać się odpowiednia na mauzoleum dla początkującego urzędnika, to późniejsza kariera Lubomirskiego skłoniła go do wystawienia renesansowej kopułowej kaplicy grobowej przy krakowskim kościele Dominikanów.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Kościół był wielokrotnie remontowany i odnawiany m.in. w drugiej połowie XVII, w drugiej połowie XIX wieku, w 1957, w 1965, w latach 1979-1983, w 1992, 1993, 1994 i 1999 roku.

Streszczenie

Kościół Znalezienia Krzyża Świętego w Łazanach powstał w latach 1586-1597 (ukończony przed 1618) z fundacji Sebastiana Lubomirskiego. Świątynia stanowi przykład przenikania się gotyckiej i renesansowej tradycji warsztatowej. Elementy gotyckie przeważają w bryle i konstrukcji budowli, elementy renesansowe widoczne są w ukształtowaniu detalu architektonicznego. Układ przestrzenny ze sklepieniem krzyżowym, wspartym na centralnym, czworobocznym filarze, zdaniem badaczy inspirowany jest średniowiecznymi, dwunawowymi świątyniami filarowymi m.in. tzw. kościołami kazimierzowskimi. O świątyni w Łazanach wspomina się także w związku ze zjawiskiem określanym w literaturze jako „neogotyk około 1600 roku”. Wyposażenie kościoła pochodzi z różnych epok. Do najcenniejszych zabytków należy okazały, późnorenesansowy nagrobek Jakuba Lubomirskiego, proboszcza w Łazanach i Sebastiana Lubomirskiego, kolatora i fundatora kościoła. Ołtarz główny powstał w 1893 roku z fundacji Juliana Dunin-Brzezińskiego, w miejsce wcześniejszej, barokowej nastawy. Wykonał go Kazimierz Wakulski według projektu Tadeusza Stryjeļskiego. Ołtarze boczne powstały w drugiej połowie XVIII wieku z fundacji proboszcza Józefa Świeradowskiego. Ich forma inspirowana jest ołtarzami w kolegiacie św. Anny w Krakowie. Późnobarokowa nastawa w kaplicy Lubomirskich pochodzi z kościoła parafialnego w Wadowicach. Z inicjatywy proboszcza Franciszka Błachuta została sprowadzona do Łazan w miejsce barokowego ołtarza św. Stanisława. Świątynia była wielokrotnie remontowana i odnawiana m.in. w drugiej połowie XVII, w drugiej połowie XIX wieku, w 1957, w 1965 roku, w 1979-1983 oraz w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Bibliografia