Czulice

Opis topograficzny

Czulice to wieś w gminie Kocmyrzów-Luborzyca w powiecie krakowskim województwa małopolskiego. Bezpośrednio graniczy od wschodu z była wsią Wróżenice, która obecnie jest częścią krakowskiej dzielnicy Nowa Huta. Znajduje się na terenie Płaskowyżu Proszowickiego, będącego południową częścią Niecki Nidziańskiej. Krajobraz wsi jest pagórkowaty, poprzecinany gęstą siecią strumyków, ale pozbawiony większej rzeki pozwalającej na spław towarów.

Streszczenie dziejów

Czulice powstały przed 1325 rokiem, kiedy były już siedzibą parafii. Pierwszym znanym właścicielem był odnotowany w 1370 roku Chwalisz, protoplasta rodziny Czulickich dzierżących wieś do końca XVI wieku. Przynajmniej od 1438 roku w Czulicac działał już młyn, a od 1445 roku karczma. W 1498 roku we wsi istniał dwór otoczony fosą z sadem i ogrodem w kierunku kościoła, a także staw, sadzawki i gaje. W 1547 roku Jan Czulicki ufundował istniejący do dzisiaj drewniany kościół parafialny. W 1595 roku wieś posiadał Paweł Popowski, a w 1628 roku Jan Popowski. W 1707 roku Czulice kupił Zygmunt Morski, który sfinansował remont świątyni parafialnej. W tym samym roku w czasie wielkiej epidemii zmarło około 300 osób z parafii czulickiej. Rok później biskup Kazimierz Łubieński, który chronił się przed zarazą w sąsiednich Karniowie wyświęcił w miejscowym kościele 40 kleryków i przewodniczył licznym uroczystościom religijnym. W 1795 roku w wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej Czulice zostały włączone w granice habsburskiej Galicji Zachodniej. W trakcie wojen napoleońskich, po pokoju w Schönbrunn znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego, by po klęsce cesarza Francuzów, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego stać się częścią Wolnego Miasta Kraków. Właścicielem był wtedy Adam Krzyżanowski. W 1846 roku po klęsce powstania krakowskiego Czulice wraz z całym Wolnym Miastem Krakowem zostały włączone do monarchii habsburskiej. Pod koniec XIX wieku powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W okresie międzywojennym wieś stała się siedzibą okręgowej spółdzielni mleczarskiej, dostarczającej produkty do krakowskich sklepów. Po drugiej wojnie światowej odebrano majątek ziemski Franciszkowi van Wollenowi, a w latach pięćdziesiątych utworzono na jego miejscu PGR. Obecnie Czulice są częścią gminy Kocmyrzów-Luborzyca i stanowią część aglomeracji krakowskiej.

Dzieje miejscowości

Najwcześniejsza wzmianka o wsi Czulice znajduje się w rejestrach dziesięciny papieskiej z lat 1325-1327. Istniejąca już wtedy parafia, której plebanem był niejaki Herman została wyceniona na 5 grzywien. Miejscowość była prawdopodobnie od początku własnością szlachecką, a w 1370 roku jej właścicielem był Chwalisz z Czulic. Po jego śmierci w 1381 roku majątek przejęła wdowa Helena, a w 1388 roku jej syn Imram, który zginął w bitwie pod Grunwaldem. Następnie wieś dziedziczyli jego kolejni spadkobiercy, którzy z czasem przyjęli nazwisko odmiejscowe Czuliccy. Przynajmniej od 1438 roku we wsi działał już młyn, a od 1445 roku karczma. Z umowy między właścicielem Janem Czulickim a dzierżawcą Mikołajem Szalowskim wiadomo, że w 1498 roku we wsi istniał dwór otoczony fosą z sadem i ogrodem w kierunku kościoła, a także staw, sadzawki i gaje. W 1547 roku Jan Czulicki ufundował nowy, drewniany, istniejący do dzisiaj kościół parafialny. Przynajmniej od 1595 roku wieś należała do Pawła Popowskiego, który został odnotowany jako kolator parafii w protokołach wizytacji zarządzonej przez kardynała Jerzego Radziwiłła. Na początku XVII wieku Czulice pozostawały w rękach jego spadkobierców, a 1628 roku właścicielem był Jan Popowski. W 1707 roku Czulic posiadał Zygmunt Morski, który sfinansował remont kościoła parafialnego. W tym samym roku w czasie wielkiej zarazy zmarło około 300 osób w parafii czulickiej. Rok później gdy zaraza dotarła do Krakowa, w biskupiej wsi Karniów, nalężącej do parafii czulickiej, schronił się administrator diecezji krakowskiej Kazimierz Łubieński. Przewodniczył w uroczystościach Bożego Ciała oraz ochrzcił syna Zygmunta Morskiego i wyświęcił 40 kleryków. W 1747 roku właścicielem Czulic był Jan Morski, natomiast w 1783 roku w czasie wizytacji przeprowadzonej z rozkazu administratora diecezji krakowskiej biskupa Michała Poniatowskiego, trwał generalny remont świątyni parafialnej a kolatorem i właścicielem wsi była Anna z Morskich Grodzicka. W 1795 roku w wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej, Czulice zostały włączone w granice habsburskiej Galicji Zachodniej. W trakcie wojen napoleońskich, po pokoju w Schönbrunn znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego, by po klęsce cesarza Francuzów, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego stać się częścią Wolnego Miasta Kraków. Od 1805 roku Czulice należały do profesora, a następnie rektora Szkoły Głównej Krakowskiej oraz wielokrotnego posła do Zgromadzenia Reprezentantów Wolnego Miasta Krakowa Adama Krzyżanowskiego. Na jego zlecenie zbudowano istniejący do dzisiaj dwór. W 1846 roku po klęsce powstania krakowskiego Czulice wraz z całym Wolnym Miastem Krakowem zostały włączone do monarchii habsburskiej. W 1847 roku zmarł Adam Krzyżanowski. Rok później w wyniku uwłaszczenia chłopi przejęli na własność uprawianą przez siebie ziemię. Odtąd większość rodzin utrzymywała się z własnych gospodarstw, ale wielu mieszkańców Czulic zarabiało na życie, zatrudniając się w okolicznych folwarkach. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. W latach 1857-1890 właścicielem majątku ziemskiego był Ludwik Szumańczewski. W czasie powstania styczniowego Czulice stały się punktem przerzutu broni i ochotników z Galicji. Według „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego” pod koniec XIX wieku wieś liczyła 331 mieszkańców. W latach 1902-1931 właścicielem majątku był Feliks van Wollen. W 1903 roku powstał w Czulicach oddział Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1914 roku do wsi wkroczyły wojska rosyjskie, które ograbiły inwentarz parafialny i zburzyły należące do kościoła spichrze. Sama świątynia nie uległa jednak zniszczeniu. Po skutecznej kontrofensywie austro-węgierskiej front na trwałe oddalił się od wsi.W okresie międzywojennym Czulice były też siedzibą Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej posiadającej filie w 37 wsiach w powiatach krakowskim i miechowskim. Produkowane przez nią masło można było kupić w dwóch najbardziej znanych krakowskich sklepach spożywczych „Hawełka” przy Rynku Głównym i „Ogorzały” przy ulicy Szczepańskiej. W Czulicach działało posiadające własny sklep spożywczy Kółko Rolnicze, a także koła budowlane i maszynowe, pszczelarzy, sadowników oraz hodowców trzody chlewnej eksportujące do Anglii bekony. Produkcję rolną wspierały dwie instytucje kredytowe: Kasa Stefczyka i Bank Ludowy. Koło Gospodyń Wiejskich urządzało kursy gotowania oraz opieki nad dziećmi. Ponadto we wsi działały organizacje katolickie Koło Młodzieży Wiejskiej oraz Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej. W latach 1931-1944 właścicielem był Franciszek van Wollen. Jego żona Maria była inicjatorką wystawienia przez młodzież wiejską inscenizacji „Hanusinego wesela” w Teatrze Słowackiego w Krakowie. W czasie drugiej wojny światowej tajne nauczanie na wsi zorganizowali Władysław Majewski oraz ksiądz wikariusz Jakubiec. W 1942 roku w Czulicach powstał oddział Związku Walki Zbrojnej. We wsi znajdował się punkt magazynujący materiały sanitarne i sprzęt saperski. W 1944 roku nieznany konfident wydał władzom okupacyjnym członków lokalnej partyzantki, którzy zostali schwytani przez Gestapo, SS i granatową policję. Już na początku wojny we dworze Franciszka van Wollena znalazła schronienie grupa uciekinierów z Wielkopolski, kilku oficerów, a w końcu uczestnicy powstania warszawskiego w tym m.in. prof. Władysław Bartoszewski i prof. Kazimierz Kumaniecki.Po zakończeniu drugiej wojny światowej władze ludowe, odebrały właścicielom majątek ziemski i przekazały go Związkowi Hodowców Roślin, a od 1950 roku Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Czulice zostały siedzibą gminy, do której należały ponadto Karniów i Głęboka, a w 1955 roku siedzibą mającej taki sam zasięg terytorialny gromady. Wieś zelektryfikowano, a ulice wyasfaltowano. Od 1973 roku wieś należy do gminy Kocmyrzów-Luborzyca, na terenie której powstały Gminny Ośrodek Zdrowia i Gminny Ośrodek Kultury zarządzający bibliotekami. Po przemianach ustrojowych w 1989 roku przywrócono samorząd terytorialny, a na terenie wsi osiedlało się coraz więcej osób stale pracujących w Krakowie. Czulicki dwór pozostaje w ruinie.

Bibliografia