Kościół św. Mikołaja w Czulicach

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół w Czulicach był wzmiankowany w latach 1325-1327. W 1438 roku został uposażony przez Jana Czulickiego, herbu Czewoja. Drugi kościół wybudowano w pierwszej połowie XVI wieku. Być może nastąpiło to w 1547 roku, tak jak wskazuje data umieszczona na portalu południowym kościoła. Najwcześniej kościół był wzmiankowany w wizytacji z 1596 roku. Świątynia była wielokrotnie remontowana. Jedna z ważniejszych restauracji miała miejsce w 1720 roku z fundacji Zygmunta Morskiego. Kolejna rozpoczęła się w 1781 roku: „[Ksiądz] Franciszek Minocki (...) z Panią Anną z Morskich Grodzicką Kasztelanową Oświęcimską, wysokich cnót Kollatorką, wspólnie łożonym nakładem, z samych prawie fundamentów, reperuie Kościół”. Prawdopodobnie remont trwał kilka lat, bowiem jeszcze podczas wizytacji w 1783 roku nie podjęto się opisu kościoła ze względu na trwające prace „dla znaczney reparacyi, w którey teraz iest exekrowany, y dlatego co do materyalnego stanu nie opisuje się”. Wtedy też kościół uzyskał obecne, rokokowe wyposażenie. W inwentarzu z 1827 roku zapisano, że prezbiterium od nawy oddzielała drewniana balustrada (dziś nie zachowana). Czwarta renowacja kościoła miała miejsce w 1856 roku i wiązała się z wykonaniem nowej polichromii. Dziesięć lat później w historię kościoła wpisało się nieszczęśliwe wydarzenie. Od uderzenia pioruna spłonęła część świątyni wraz z obrazem Najświętszej Marii Panny w ołtarzu bocznym. Początek XX wieku upłynął pod znakiem kolejnych remontów kościoła, gdyż jak pisał proboszcz Andrzej Bielski w 1902 roku: „kościół tak jest zdezelowany, że w czasie burzy chwieje się cały i grozi zawaleniem się”. W 1906 roku wymieniono pokrycie dachu z gontu na dachówkę, nałożono kolejny szalunek i wymieniono inne elementy, jak chociażby stolarkę drzwiową w szesnastowiecznych portalach. Przy końcu XX wieku kościół również wymagał natychmiastowych prac remontowych, które rozpoczęto w 1995 roku z inicjatywy księdza Wiesława Grzechyni. Przeprowadzono naprawę dachu i dzwonnicy, całkowicie przebudowano wieżyczkę na sygnaturkę, ponadto poddano konserwacji wszystkie drewniane, konstrukcyjne elementy świątyni oraz polichromię. Wymieniono również zniszczone okna. W następnym roku przystąpiono do renowacji wyposażenia świątyni: ambony i ołtarza głównego, a w 1997 roku ołtarzy bocznych. Ten kompleksowy remont świątyni zakończył się w 1998 roku. Wnętrze kościoła pokrywa polichromia, która powstała w 1947 roku. Do najstarszych, gotyckich elementów świątyni należą trzy portale i jedno obramienie okienne, płyta epitafijna domniemanego fundatora Jana (?) z Czulic z XV wieku osadzona w posadzce prezbiterium, przedstawiająca rycerza w hełmie o typie czeskiej kapaliny a także rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ostatniej ćwierci XIV wieku, znajdująca się w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie. Drugi ważny zabytek, obecnie znajdujący się poza świątynią w Czulicach to obraz przedstawiający trzech św. Janów (Ewangelistę, Chrzciciela oraz Jałmużnika), który przechowywany jest w skarbcu Bazyliki Mariackiej w Krakowie. Z kolei z zakresu złotnictwa należy wymienić kielich i monstrancję, sygnowane przez Marcina Lekszyckiego, krakowskiego złotnika, czynnego w latach 1763-1798. W inwentarzu z początków XVIII wieku oraz w wizytacji z 1783 roku odnotowano, że obok kościoła stała drewniana dzwonnica z dwoma dzwonami (niezachowana).

Opis

Kościół usytuowany jest w centrum wsi na niewielkim wzniesieniu, orientowany, drewniany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany. Jego bryłę tworzy trójbocznie zamknięte prezbiterium, jednonawowy korpus, zakrystia skomunikowana ze skarbcem oraz kruchty od południa i zachodu. Całość pokrywają oddzielne dla nawy i prezbiterium dachy, nad nawą znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. Wnętrza niższego, trójbocznie zamkniętego prezbiterium i szerszej, prawie kwadratowej nawy nakryte są stropem. Ściany kościoła zostały podzielone na przęsła kanelowanymi pilastrami ustawionymi na cokołach i zwieńczone profilowanym gzymsem, wyłamującym się na kapitelach. W prezbiterium znajdują się dwa okna od południa i dwa w bocznych ścianach wschodniego zamknięcia; korpus jest oświetlony od południa dwoma oknami. Wszystkie okna zamknięte są łukiem odcinkowym i umieszczone w prostokątnych obramieniach. Przestrzeń między prezbiterium a nawą jest nieznacznie zawężona wydatnymi pilastrami ustawionymi pod arkadą tęczową o łuku koszowym. W środkowym przęśle prezbiterium znajduje się wejście do północnej zakrystii, z profilowanym portalem zamkniętym łukiem trójlistnie ściętym. Na osi ściany południowej umieszczono prostokątny portal, ozdobiony od strony kruchty profilowaniem, a w nadprożu zdwojonym łukiem w „ośli grzbiet”. Pod nim ornament arkadkowy i wyryta data „1547”. Główne wejście w ścianie zachodniej obejmuje profilowany od strony kruchty portal, który podobnie jak poprzedni zamknięty jest zdwojonym łukiem w „ośli grzbiet”. Chór muzyczny opiera się na dwóch kwadratowych słupach ustawionych diagonalnie (górą dekoracyjnie wycinanych), z parapetem o linii wklęsło-wypukłej. W południowo-zachodnim narożu znajdują się schody na chór osłonięte deskami. Zakrystia jest założona na rzucie prostokąta, przekryta pułapem, z lisicami na ścianie południowej i zachodniej. W osi ściany wschodniej zakrystii umieszczono okno zamknięte łukiem odcinkowym, a w narożu południowo-zachodnim schody na ambonę. W zachodniej ścianie zakrystii znajduje się prostokątne przejście do wąskiego przedsionka i dalej do dawnego skarbca przylegającego do korpusu. Kruchty są założone na rzucie prostokąta, wzdłużnie przylegającego do korpusu i przykryte stropem. Naprzeciw fasady ustawiono wolnostojącą, murowaną dzwonnicę.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Mikołaja w Czulicach został prawdopodobnie wzniesiony około 1547 roku w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiące część kapłańską oraz nawę, przeznaczoną dla wiernych. Samo ukształtowanie bryły i detal architektoniczny przejawiają jeszcze w pewnym stopniu gotyckie cechy stylowe, o czym świadczą zastosowane w nim strzeliste proporcje oraz gotyckie elementy architektoniczne, widoczne zwłaszcza w obramieniach portali zamkniętych łukiem w „ośli grzbiet”. Również rozmieszczenie otworów drzwiowych w wejściach od zachodu i od południa oraz okiennych w południowych ścianach korpusu i prezbiterium wiąże się z typowym programem gotyckiego kościoła i znajduje liczne analogie. W gotyku unikano umieszczania okien po stronie północnej, bowiem uważano ją za strefę zła, natomiast otwory drzwiowe ze względów bezpieczeństwa ograniczano tylko do koniecznych. Kościół w Czulicach należy do małopolskiej grupy kościołów drewnianych, licznie zachowanych na terenie Małopolski historycznej: 26 świątyń z XV wieku oraz 80 z XVI wieku. Pod względem typu bryły pośród tak licznie zachowanych świątyń kościół w Czulicach stanowi wariant o charakterystycznej dla tego okresu (również w architekturze murowanej) utracie monumentalności. W tym czasie nastąpiła redukcja skali, zmniejszyła się powierzchnia, wysokość i kubatura kościołów. Ponadto kościół w Czulicach należy do lokalnej odmiany kościoła „gotyckiego” około połowy XVI wieku. Stanowi jeden z licznych przykładów rozwiązania zrywającego z zasadą wspólnego nakrycia budowli jednym dachem o jednej kalenicy nad nawą i prezbiterium. Według Mariana Korneckiego stanowi to krok wstecz ku rozwiązaniom prymitywniejszym o mniejszej odporności. Układy takie występują również w kościołach w Iwkowej z drugiej połowy XVI wieku, w Terlikówce z 1563 lub 1589 roku oraz w kościołach na pograniczu śląskim (Osiek z 1558 roku, Komornice, czy Poręba Wielka z około połowy XVI wieku). Patronem kościoła jest św. Mikołaj, biskup Miry, który żył na przełomie III i IV wieku. Rozmieszczenie wezwań w średniowiecznej diecezji krakowskiej pokazuje, iż był on niezwykle popularnym patronem świątyń wiejskich. Zdaniem Jerzego Rajmana dowodzi to wczesnemu zadomowieniu się kultu świętego biskupa w pobożności ludowej, która mogła wynikać z faktu, iż widziano w nim opiekuna ludzi młodych, więźniów, domowego dobytku, czy trzody przed napaścią dzikich zwierząt.

Streszczenie

Kościół św. Mikołaja w Czulicach został wybudowany w 1547 roku. Należy do lokalnej odmiany kościołów „gotyckich” w Małopolsce około połowy XVI wieku. Stanowi jeden z licznych przykładów rozwiązania zrywającego z zasadą wspólnego nakrycia budowli jednym dachem o jednej kalenicy nad nawą i prezbiterium. Interesującym elementem architektonicznym świątyni są portale zamknięte łukiem w „ośli grzbiet”, zwłaszcza portal południowy ozdobiony arkadowaniem i datą budowy kościoła. Do najstarszych dzieł sztuki z wyposażenia świątyni należą: płyta epitafijna domniemanego fundatora Jana Czulickiego z XV wieku osadzona w posadzce prezbiterium, a także gotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ostatniej ćwierci XIV wieku, obecnie znajdująca się w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie. Drugi ważny zabytek, obecnie przechowywany poza świątynią w Czulicach to obraz przedstawiający trzech św. Janów (Ewangelistę, Chrzciciela oraz Jałmużnika), który znajduje się w skarbcu Bazyliki Mariackiej. Obecne wyposażenie kościoła stanowią barokowe ołtarze, w których umieszczone są dzieła krakowskich malarzy: Teodora Stachowicza i Kazimierza Mołodzińskiego.

Bibliografia