Bieńkówka

Opis topograficzny

Bieńkówka leży w środkowej części Beskidu Makowskiego wchodzącego w skład Beskidów Zachodnich, w obrębie rozległej jednostki geologicznej zwanej Płaszczowiną Magurską. Wieś ulokowano pomiędzy pasmami górskimi Babicy od północy i Koskowej Góry od południa, na wysokościach wahających się od 420 do 640 m n.p.m. Przez miejscowość płynie potok Kamienna, na mapach często określany jako Jachówka, uchodzący następnie do Skawy, dopływu Wisły. Na terenie Bieńkówki występują gleby górskie, niezbyt sprzyjające rozwojowi rolnictwa. Naturalną szatę roślinną stanowią lasy liściaste i iglaste, a faunę reprezentuje głównie pstrąg potokowy. Wieś sąsiaduje z Harbutowicami, Budzowem, Palczą i Makowem Podhalańskim.

Streszczenie dziejów

Najstarsze wzmianki źródłowe dotyczące Bieńkówki sięgają drugiej połowy XIV wieku, kiedy wieś stanowiła uposażenie rektora kościoła parafialnego w Lanckoronie. Na początku kolejnego stulecia osada wchodziła już w skład dóbr starostwa lanckorońskiego, dzierżonego przez Zbigniewa z Brzezia herbu Zadora i jego synów. Jej mieszkańcy byli w większości pochodzenia wołoskiego i zajmowali się głównie hodowlą i pasterstwem. W XVI wieku dobra przechodziły w ręce rodzin Wolskich i Łaskich, aż na początku kolejnego stulecia trafiły do Mikołaja Zebrzydowskiego, fundatora słynnego klasztoru Bernardynów i zespołu kaplic Drogi Męki Pańskiej w Kalwarii. W XVII stuleciu miejscowa ludność zaczęła trudnić się bednarstwem, wyrobem gontów i wypalaniem węgla drzewnego. Po pierwszym rozbiorze Polski i śmierci ostatniego dzierżawcy starostwa, Józefa Wielopolskiego, w 1774 roku włości znalazły się pod zarządem austriackim. Nowo utworzone dominium zakupiła książęca rodzina de Montléart, która władała dobrami blisko 100 lat. W połowie XIX wieku Bieńkówkę nawiedzały częste klęski nieurodzaju i epidemie. Po edykcie cesarskim o zniesieniu pańszczyzny z 1848 roku właściciele majątku rozparcelowali dużą część ziem pomiędzy chłopów. Nie poprawiło to jednak i tak już nie najlepszej sytuacji gospodarstw, które pomimo dodatkowej produkcji rolnej nadal nie mogły wyżywić własnych rodzin. Ponadto w końcu stulecia wieś była znacznie przeludniona, gdyż w ponad 250 domach mieszkało prawie 1,5 tys. ludzi. W takich warunkach masowo decydowano się na emigrację do Niemiec, Francji czy Stanów Zjednoczonych Ameryki. Początek XX wieku i okres międzywojenny to czas zakładania licznych organizacji jak kasy oszczędnościowo-pożyczkowe, kółka rolnicze czy spółdzielnie mleczarskie. Podczas drugiej wojny światowej wieś wcielono do Generalnego Gubernatorstwa, a jej mieszkańcy zostali objęci obowiązkowymi dostawami kontyngentów żywnościowych. W okolicy działało zgrupowanie Armii Krajowej „Chełm” oraz oddział Narodowych Sił Zbrojnych „Błyskawica”, który w lipcu następnego roku zabił Jana Rusina, wieloletniego działacza politycznego i organizatora ruchu ludowego w regionie. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte to okres intensywnej modernizacji Bieńkówki.

Dzieje miejscowości

Według legend obszar dzisiejszej Bieńkówki porastał dawniej gęsty las, w którym mieli ukrywać się okoliczni zbójcy. Kiedy zagrożenie minęło, zaczęli oni karczować drzewa pod teren przyszłej osady, zwanej pierwotnie Zbójkówka lub Zbójówka. Inne podanie głosi, że pierwszą nazwą wsi była Pieńkówka, upamiętniająca dziewiczych osadników zmagających się trudami przy wyrębie lasu. Językoznawca Władysław Lubaś wywodzi nazwę wsi od imienia Benedykt, zdrabnianego na Bieniek, należącego być może do pierwszego zasadźcy osady.

W dziewiętnastowiecznej kronice parafialnej Lanckorony proboszcz tamtejszej świątyni odnotował, iż w 1366 roku król Kazimierz Wielki przekazał dochody z Bieńkówki rektorowi kościoła parafialnego. Miejscowość była wówczas osadą rolniczą z wytyczonymi tzw. łanami leśnymi, czyli pasami ziemi sięgającymi drzewostanów i schodzącymi prostopadle do rzeki. Co ciekawe, okoliczna ludność była w dużej mierze pochodzenia wołoskiego i trudniła się przede wszystkim hodowlą i pasterstwem owiec. Na początku XV wieku wsie należące do Lanckorony (m.in. Izdebnik, Sułkowice, Harbutowice, Trzebunia, Palcza, Budzów czy Maków) weszły w skład uposażenia starostwa, przekazanego w 1410 roku przez króla Władysława Jagiełłę marszałkowi królestwa, Zbigniewowi z Brzezia herbu Zadora, zasłużonemu w wojnie z Zakonem Krzyżackim. W 1443 roku rozległe dobra odziedziczyli jego synowie, Mikołaj i Jan. Według źródeł pisanych w drugiej połowie XV stulecia Bieńkówka liczyła 26 budynków i 117 mieszkańców, a z 4527 morgów powierzchni aż 75% stanowiły lasy (pola uprawne i pastwiska zajmowały łącznie jedynie 25%). W 1512 roku niejaki Przecław wydzierżawił włości za 200 florenów, sprzedając je rok później Spytkowi z Jarosławia, kasztelanowi krakowskiemu. We wsi mieszkało wówczas 20 kmieci, uiszczających różnego rodzaju opłaty, w tym czynsz po 1 groszu od domu i po 12 groszy od robocizny (drugie tyle przekazywano na utrzymanie kuchni starościńskiej). Świadczenia na rzecz właściciela dóbr obejmowały także po 1 korcu owsa, 1 kurze i 12 jajach. Ponadto dwóch kmieci oddawało w daninie po baranie, a siedmiu było zobligowanych do wykonywania gontowych poszyć dachowych. Tkacz płacił 30 groszy podatku od domu, natomiast zdecydowanie najlepiej uposażony był sołtys, posiadając karczmę, młyn i łan roli (z obowiązkiem służby wojskowej w zamian). Podstawowym zajęciem mieszkańców Bieńkówki były nadal pasterstwo i hodowla owiec, z których pozyskiwano wełnę i mleko (w 1560 roku we wsi odnotowano 320 sztuk zwierząt). W drugiej połowie XVI wieku starostwo lanckorońskie przechodziło w ręce rodzin Wolskich i Łaskich, aż na początku kolejnego stulecia trafiło do Mikołaja Zebrzydowskiego, wojewody krakowskiego i fundatora słynnego klasztoru Bernardynów i zespołu kaplic Drogi Męki Pańskiej na wzgórzu Żarek, wzorowanego na Kalwarii Jerozolimskiej. W XVII wieku miejscowa ludność zaczęła trudnić się bednarstwem, wyrobem gontów i wypalaniem węgla drzewnego. Wyroby dostarczano na zamek lanckoroński oraz sprzedawano w Krakowie w zamian za zwolnienie z części pańszczyzny (wyjątek stanowiły żniwa i prace jesienne, kiedy chłopi pracowali przymusowo w pobliskim folwarku szlacheckim przez trzy dni w tygodniu). Podczas potopu szwedzkiego zmobilizowano mieszkańców wszystkich wsi starostwa do obrony zamku w Lanckoronie. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII stulecia ochotnicy z okolicznych miejscowości zaciągnęli się do wojsk konfederacji barskiej, stacjonujących w Białej Krakowskiej (obecnie Bielsko-Biała). Po pierwszym rozbiorze Polski i śmierci ostatniego dzierżawcy królewszczyzny, Józefa Wielopolskiego, w 1774 roku włości znalazły się pod zarządem państwa austriackiego. Trzy lata później majątek dawnego starostwa zakupiła na licytacji Franciszka z Krasińskich, poślubiona synowi króla Augusta III Sasa, księcia Karola. Szybko jednak przekazała nowo nabyte dominium swojej córce Marii Krystynie, zamężnej najpierw z księciem Sabaudii Karolem, a po jego śmierci związanej z księciem Juliuszem de Montléart.

W XIX wieku Bieńkówkę nawiedzały częste klęski nieurodzaju i epidemie. W latach czterdziestych dwukrotnie zapanował głód (1844-1845 i 1847-1848), którego następstwem były tyfus i cholera. Po edykcie cesarskim o zniesieniu pańszczyzny z 1848 roku właściciele dóbr lanckorońskich w 1851 roku ogłosili masę spadkową i rozparcelowali ponad 30 ha ziemi i 100 ha lasów pomiędzy mieszkańców wsi wchodzących w skład dominium. Nie poprawiło to jednak i tak już nie najlepszej sytuacji gospodarstw chłopskich, które pomimo dodatkowej produkcji rolnej nadal nie mogły wyżywić własnych rodzin. Zaczęto nawet wyrabiać gonty i sprzedawać je w Krakowie, co przynosiło znikome zyski. Coraz częściej zatem rozmyślano o emigracji zarobkowej do Stanów Zjednoczonych i Francji, lecz wyjazdy te wiązały się wówczas jeszcze z ogromnym ryzykiem i były w dużej mierze wielką niewiadomą. W 1868 roku pozostałą część majątku odziedziczyła księżna Augusta de Montléart, a osiem lat później dobra przejęła księżna Cecylia Lubomirska (rodzina dzierżyła włości do lat dwudziestych następnego wieku). Na okres jej rządów przypada organizacja szkolnictwa w Bieńkówce. Wprawdzie początki nauczania we wsi wiążą się z posługą proboszcza Jana Bańkowskiego, który już w 1843 roku otworzył na plebanii własną szkółkę. Działała ona nieregularnie i do pomysłu stałej edukacji dzieci wrócił dopiero po 17 latach organista, Jan Stawiński. Dzięki wsparciu finansowemu księżnej w 1873 roku oddano do użytku nowy budynek szkoły, powiększony w 1904 roku o dodatkową salę i mieszkanie dla nauczyciela.

„Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” zawiera informację, że w 1890 roku wieś liczyła 3456 morgów, które zamieszkiwało 1469 ludzi w 259 domach. Miejscowość posiadała też własną pieczęć z przestawieniem skaczącego jelenia i inskrypcją „Wieś Bieńkówka”. Na początku kolejnego stulecia powstawały na jej terenie liczne organizacje. Koło Ludowe założyło kasę oszczędnościowo-pożyczkową, a młodzież wiejska zainicjowała Teatr i Chór Włościański. W 1910 roku Koło Stronnictwa Ludowego wraz z Kółkiem Rolniczym pod przewodnictwem wójta Józefa Rusina przystąpiło do budowy Domu Ludowego. Rok później Rusina wybrano na posła do austriackiej Rady Państwa z list Stronnictwa Ludowego. Funkcje polityczne i społeczne objął po nim Józef Kaźmierczak, który dokończył wznoszenie Domu Ludowego. Ulokowano w nim skup Kółka Rolniczego, Kasę Stefczyka i salę balową.

Tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej Bieńkówka była znacznie przeludniona, a niewielkie, rozdrobione gospodarstwa nie dawały podstaw do utrzymania wielopokoleniowych rodzin. W takich warunkach masowo decydowano się na emigrację, która wiązała się z dużym wydatkiem finansowym na tzw. Schiefkarty, czyli pozwolenia na wyjazd. Biedni chłopi zapożyczali się u bogatych gospodarzy i Żydów z nadzieją na rozpoczęcie lepszego życia za oceanem. Największe nasilenie emigracji przypadło na lata 1912-1913, kiedy wiele rodzin już na zawsze opuściło wieś. Sierpień następnego roku rozpoczął się poborem mężczyzn do armii austro-węgierskiej. Wielu z nich zasiliło później Legiony Józefa Piłsudskiego i oddziały Józefa Hallera. Wprawdzie front działań wojennych ominął region Beskidu Makowskiego, ale spowodował znaczne zubożenie jego mieszkańców. Wyczerpana konfliktem zbrojnym ludność Bieńkówki i okolic często zapadała na różne choroby, w tym na czerwonkę, dur brzuszny i przede wszystkim na grypę hiszpankę, przyniesioną przez powracających z frontu żołnierzy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku wieś początkowo przynależała do powiatu myślenickiego, a następnie makowskiego. Wójtem pozostał wybrany jeszcze podczas wojny Marcin Knapczyk. W 1924 roku jego funkcję przejął wspomniany wcześniej Józef Kaźmierczak, współzałożyciel nowej Spółdzielni Mleczarskiej. Jej członkowie w 1932 roku wybudowali nowoczesną mleczarnię, którą później przejęła Spółdzielnia Mleczarska w Makowie Podhalańskim (działała do 1963 roku). Dzięki wytrwałej pracy Jana Rusina w Bieńkówce nadal intensywnie rozwijał się ruch ludowy. Ponadto Józef Kruźlak założył we wsi Koło Młodzieży „Wici”, a w 1935 roku ukończono prace przy drugim Domu Ludowym, gdzie ulokowano Spółdzielnię Spożywców „Społem”. W czerwcu 1939 roku oddano do użytku budynek Ochotniczej Straży Pożarnej.

Na początku drugiej wojny światowej wieś wcielono do Generalnego Gubernatorstwa. Mieszkańcy zostali objęci obowiązkowymi dostawami kontyngentów żywnościowych, co w przypadku niedużych gospodarstw niejednokrotnie wiązało się z pozbyciem całego żywego inwentarza. Od 1940 roku rozpoczęły się wywozy ludności na prace przymusowe do III Rzeszy. Aresztowano kierownika szkoły – Jana Wójcika i dawnego wójta – Józefa Kaźmierczaka, zamordowanych dwa lata później w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Spowodowało to bierny opór chłopów i zawiązanie grupy konspiracyjnej o nazwie „ROCH”, której przewodniczył prezes Stronnictwa Ludowego na powiat makowski, wzmiankowany wyżej Jan Rusin. Do Bieńkówki docierali także partyzanci ze zgrupowania Armii Krajowej „Chełm” pod dowództwem Tadeusza Mazurkiewicza. W końcu stycznia 1945 roku miejscowość zajęły wojska radzieckie. Pomimo zakończenia wojny w okolicy działał oddział Narodowych Sił Zbrojnych „Błyskawica”, który w lipcu następnego roku zabił Jana Rusina, wieloletniego działacza politycznego i organizatora ruchu ludowego w regionie. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte XX wieku były okresem intensywnego rozwoju wsi. Z powodu braku miejsca w Domu Katolickim i rosnących potrzeb szkoły i świetlicy w 1952 roku część zajęć przeniesiono do Domu Ludowego. W 1954 roku powstała Podstawowa Organizacja Partyjna, a jej sekretarzem został Jan Rymarczyk. Rok później powołano w Bieńkówce Gromadzką Radę Narodową z Władysławem Szczepaniakiem jako przewodniczącym (miejscowość włączono wówczas do powiatu suskiego). Reaktywowano pocztę, a w 1959 roku otwarto bibliotekę publiczną. W latach 1961-1964 zelektryfikowano wieś i wybudowano drogę asfaltową prowadzącą do Suchej Beskidzkiej. Bieńkówka obchodziła wówczas jubileusz 600-lecia istnienia, na który przyjechali przedstawiciele władz powiatowych. Z tej okazji w budynku szkoły zainstalowano aparat telefoniczny oraz otwarto Klub Książki i Prasy „Ruch”. 1 września 1967 oddano do użytku nową szkołę podstawową, sfinansowaną przez władzę w ramach obchodów tysiąclecia państwa polskiego. Na początku kolejnego dziesięciolecia wieś dwukrotnie nawiedziła powódź. W 1972 roku zlikwidowano Gromadzką Radę Narodową, a miejscowość wcielono do gminy Budzów. Po ogólnopolskiej reformie administracyjnej z 1975 roku utworzono Zbiorczą Szkołę Gminną skupiającą okoliczne placówki edukacyjne. Pod koniec lat osiemdziesiątych wybudowano Dom Wiejski, gdzie obecnie mieści się remiza strażacka, biblioteka, świetlica, poczta, biuro sołtysa oraz sala na potrzeby różnego rodzaju uroczystości. Lata dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły zmiany w wyglądzie wsi. Najnowszym obiektem oddanym do użytku w 2002 roku jest stadion sportowy.

Ciekawostki

W połowie XV wieku mieszkańców Bieńkówki nękały częste napady zbójców z sąsiednich Harbutowic zasiedlonych w większości przez wygnańców z Krakowa.

W 1852 roku zabito złodzieja Tomasza Słoninę z Bogdanówki, który kradł ze wsi krowy, owce i płótna.

W 1873 roku Żyd Fajrajzen, wykorzystując zamroczenie alkoholowe kilku lokalnych chłopów, odkupił od nich za bezcen ziemię, na której wybudował dom i karczmę. Później otworzył też sklep i piekarnię, co nie spodobało się mieszkańcom Bieńkówki, którzy w 1917 roku spalili jego cały dobytek

Na pamiątkę odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 roku, w 1923 roku w centrum wsi posadzono dwa dęby symbolizujące wolność. Do dziś przetrwał tylko jeden.

Mieszkańcy Bieńkówki posługują się charakterystyczną gwarą, dla której najbardziej znamienne jest tzw. mazurzenie, czyli wypowiadanie spółgłosek dziąsłowych (sz, cz, ż) jako spółgłoski zębowe (s, c, z).

Bibliografia