Św. Franciszek rozdający regułę III zakonu franciszkańskiego

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta, kompozycja wielopostaciowa. W centralnej części św. Franciszek z Asyżu ukazany frontalnie, rozdający trzecią regułę zakonu franciszkańskiego. Święty w lewej ręce trzyma stos pięciu ksiąg w ciemnej oprawie, prawą wręcza klęczącemu w dolnej części obrazu mężczyźnie księgę, otwartą na stronie tytułowej z napisem: „Reguła / III go / Zakonu”. Święty Franciszek ma podłużną twarz z długim i wąskim nosem, oczy lekko przymknięte, małe wąskie usta, okolone krótką brodą. Na głowie tonsura. Wokół głowy ma złoty i kolisty nimb. Święty ubrany jest w habit franciszkański przewiązany cingulum, w sandałach, ze stygmatami widocznymi na stopach.
W dolnej części obrazu, po prawej stronie klęczy królowa ukazana od tyłu, zwrócona trzy czwarte w lewo, która czyta otwartą w dłoniach księgę. Królowa ubrana jest w długą niebieską suknię z długimi rękawami oraz purpurowy płaszcz królewski z podbiciem gronostajowym, którego lewa poła jest wywinięta i zarzucona na lewe ramię z widoczną gronostajową podszewką. Na głowie ma biały welon przewiązany wąskim sznurkiem i spływający na plecy, a na lewym boku przewieszoną przez prawe ramię skórzaną, jasnobrązową małą sakiewkę. Obok kolan królowej, na ziemi leży złota korona.
Po lewej stronie obrazu, klęczy mężczyzna, ukazany od tyłu, zwrócony trzy czwarte w prawo i odbierający od świętego Franciszka księgę z trzecią regułą zakonu franciszkańskiego. Twarz podłużna z krótkim i wąskim nosem oraz spiczastym podbródkiem, wzrok zwrócony na św. Franciszka. Mężczyzna ubrany jest w szatę spodnią w kolorze biało-czerwonym oraz jasnobrązowy płaszcz przewiązany w pasie, bez rękawów, z kapturem zakończonym złotym chwostem. Włosy falowane, czarne, sięgające długością do ramion i opadające na plecy.
W wyższej części obrazu ponad królową para przedstawiająca matkę nauczającą swoją córkę. Córka zwrócona lekko w prawą stronę, w pozycji stojącej z rękami złożonymi w geście modlitwy. Ubrana jest w długą, ciasno dopasowaną różową suknię z długimi rękawami. Twarz o delikatnych młodzieńczych rysach, z długim i wąskim nosem, oczy zwrócone na św. Franciszka; włosy czarne, z przedziałkiem pośrodku, upięte w kok. Powyżej jej matka pochylona nad córką, z prawą ręką uniesioną ku górze w geście pouczenia. Ubrana jest w szeroką, szarą suknię z szarym czepcem na głowie. Twarz owalna z długim, wąskim nosem i wąskimi ustami, oczy lekko przymknięte. Po lewej stronie obrazu ponad postacią klęczącego mężczyzny grupa trzech stojących mężczyzn. Mężczyzna stojący z przodu, wyraźnie starszy od pozostałych, ukazany z prawego profilu, w prawej ręce trzymający księgę, ubrany w czerwoną szatę spodnią z długimi rękawami i niebieski płaszcz. Twarz wąska z długim i wąskim nosem oraz siwą brodą. Głowę okalają do połowy siwe włosy. Pomiędzy nim a św. Franciszkiem widoczni dwaj młodzieńcy o delikatnych rysach twarzy, z których jeden stojący z przodu ubrany jest w długą, szarą szatę z białym kołnierzykiem. Trzecie widoczny tylko fragmentarycznie. W tle pejzaż górski z widocznym w oddali miastem. Niebo jasnoniebieskie. Kolorystyka z przewagą barw ziemi. Rama drewniana, profilowana, zdobiona motywem skręconego sznura.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz przedstawia św. Franciszka z Asyżu, właściwie Giovanniego Bernardone’a, który urodził się w 1181 lub 1182 roku w Asyżu i tamże zmarł 3 października 1226. Święty był założycielem zakonu franciszkanów, klarysek oraz trzeciego zakonu dla świeckich, który został ukazany na omawianym obrazie. Według reguły i duchowości franciszkanów powstało też zgromadzenie żeńskie – franciszkanek. Święty Franciszek pochodził z zamożnej rodziny mieszczańskiej. W 1202 roku brał udział w wojnie Asyżu z Perugią, podczas której dostał się do niewoli. Wróciwszy schorowany do Asyżu, udał się następnie do Apulii, aby uzyskać pasowanie na rycerza. Z drogi jednak zawrócił wskutek tajemniczej wizji w Spoleto, która zapoczątkowała jego przemianę. W kościele San Damiano (niedaleko Asyżu) usłyszał głos Chrystusa płynący z krucyfiksu: „Franciszku, idź i napraw mój dom, który, jak widzisz, cały ulega zniszczeniu”. Od tej pory rozpoczął życie według zasad Ewangelii. Krótki czas przebywał w klasztorze Benedyktynów w Gubbio, gdzie rozpoznał swoje powołanie apostolskie do życia w ubóstwie (stąd przydomek Biedaczyna). Za pozwoleniem biskupa poświęcił się głoszeniu pokuty, rozpoczynając kazania zwrotem: „Niech Pan obdarzy cię pokojem”. Początkowo zgromadził 12 uczniów i w 1209 lub 1210 roku uzyskał od papieża Innocentego III ustne zatwierdzenie pierwszych ustaw, co uważa się za kanoniczne zatwierdzenie zakonu franciszkanów. Podczas swojej misji apostolskiej przemierzył niemal całe Włochy. W 1212 roku przyjął do „życia ewangelicznego” św. Klarę z Asyżu, która zapoczątkowała wspólnotę „ubogich pań” (klarysek). W trosce o lepszą organizację zakonu, który liczył już wówczas 500 braci spisał z Cezarym ze Spiry regułę franciszkańską, zatwierdzoną w 1223 roku (tzw. regula bullata). W tym też roku urządził w Greccio misterium bożonarodzeniowe w grocie ze żłóbkiem z sianem, wołem i osiołkiem. W 1224 roku na górze Alwernii otrzymał stygmaty. Zmarł dwa lata później, podczas odmawiania psalmu 141. Święty Franciszek został kanonizowany 16 lipca 1228 przez papieża Grzegorza IX, z którego inicjatywy Eliasz z Kortony wzniósł dwukondygnacyjną bazylikę w Asyżu, gdzie umieszczono relikwie świętego.

W Polsce pod wezwaniem św. Franciszka powstawały licznie bractwa skupione zwłaszcza przy kościołach franciszkańskich. Jednym z najpopularniejszych jest Arcybractwo Paska św. Franciszka założone w 1587 roku przy kościele Franciszkanów w Krakowie. W XVI wieku utworzono je także we Lwowie, Gnieźnie i Kalwarii Pacławskiej, a od XVII wieku istniało we wszystkich kościołach franciszkańskich aż do kasaty rządowej w 1783 roku.

W ikonografii św. Franciszek przedstawiany jest w szaroburym habicie przewiązanym sznurem o trzech węzłach, z tonsurą na głowie i bosymi stopami. Przez wieki habit świętego przedstawiany był w różnych formach: w XIII wieku ze spiczastym kapturem, w XIV wieku z mozettą, a w baroku jako habit kapucyński. Do indywidualnych atrybutów świętego należą stygmaty, krzyż lub krucyfiks, czaszka, księga, ptaki i ryby. W baroku były to również baranek i kula ziemska zwieńczona krzyżykiem, na znak że jest odnowicielem chrześcijańskiego życia i orędownikiem całego świata. Święty Franciszek jest jednym z najczęściej przedstawianych świętych w ikonografii hagiograficznej. Pośród mnogości przedstawień związanych głównie z ikonografią scen z życia świętego swoją popularność zdobyły tzw. stygmatyzacje. Pierwsze o nastroju kontemplacyjno-lirycznym wywodziły się od fresku Giotta. Od połowy XVI wieku przekształciły się w obrazy bardziej rozbudowane i przepełnione ekstazą, po czym rozprzestrzeniły się w okresie baroku, wykształcając nowe typy przedstawień, w których m.in. Chrystus-Serafin dotyka dłonią św. Franciszka, pojawia się tzw. cichy świadek czy rodzaj tzw. stygmatyzacji anielskiej, w której św. Franciszek wyczerpany przeżyciem pada podtrzymywany przez dwa anioły.

Omawiany obraz powstał na podstawie znacznie starszej grafiki. Na jej popularność wskazuje wiele obrazów o tym układzie kompozycyjnym znajdujących się na terenie Małopolski, np. obraz w kościele św. Marii Magdaleny w Trzebuni.

Streszczenie

Obraz został namalowany w drugiej połowie XIX wieku i przedstawia św. Franciszka z Asyżu, który rozdaje regułę III zakonu franciszkańskiego.

Bibliografia