Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Rzeźba św. Barbary powstała około 1666 roku wraz z ołtarzem, który należał do Bractwa Szkaplerza Świętego. Po drugiej stronie nastawy znajduje się figura św. Katarzyny Aleksandryjskiej, w polu głównym obraz Matki Boskiej Szkaplerznej oraz drugi, św. Józefa z małym Jezusem i św. Janem Chrzcicielem, a w zwieńczeniu obraz św. Katarzyny Aleksandryjskiej.

Opis

Rzeźba przedstawiająca św. Barbarę, ustawiona na niskim cokole. Święta ukazana frontalnie w delikatnym kontrapoście, z kielichem z hostią w prawej dłoni oraz lewą ręką ugiętą w łokciu i wyciągniętą przed siebie. Twarz owalna z małymi ustami, długim i szerokim nosem, migdałowymi oczami. Włosy długie, brązowe, opadające falami na plecy. Święta ubrana jest w złotą, długą suknię z długimi rękawami oraz złoty płaszcz, na stopach ma założone buty, a na głowę otwartą koronę. Po jej lewej stronie ustawiona jest miniaturowa, dwukondygnacyjna wieża z prostokątnym otworem drzwiowym i trzema okrągłymi oknami, zamknięta kopułą. Kielich na okrągłej stopie, z trzonem przechodzącym w wąską tuleję, oddzieloną od czary półkolistym talerzykiem, czara w dolnej części zdobiona puklowaniem. Polichromia w odsłoniętych partiach ciała naturalistyczna, szaty i atrybuty złocone i srebrzone, detale błękitne (wnętrze korony i monogram na hostii).

Zarys problematyki artystycznej

W dotychczasowych badaniach nad wyposażeniem kościoła św. Jana Chrzciciela w Zembrzycach, wobec braku dokumentów archiwalnych ustalających wykonawców, nie podjęto próby wskazania choćby kręgu potencjalnych autorów nastawy ołtarzowej i dekoracji rzeźbiarskiej, ani czasu powstania dzieła. Akta wizytacji z XVII wieku nie przekazują szczegółowych informacji o ołtarzach w kościele w Zembrzycach – wymieniają tylko ich liczbę. Według akt z 1645 roku znajdowały się w nim trzy ołtarze, według akt z 1663 roku pięć, a w dokumentacji z lat 1708-1709 mowa o sześciu ołtarzach, wymienionych wraz z wezwaniami i umieszczonymi w nich wizerunkami. Można przypuszczać, że ołtarz Matki Boskiej Szkaplerznej, a wraz z nim rzeźby św. Barbary i św. Katarzyny Aleksandryjskiej powstały około 1666 roku, kiedy w Zembrzycach zostało założone Bractwo Szkaplerza Świętego. Omawiana rzeźba przedstawia św. Barbarę, dziewicę i męczennicę, patronkę dobrej śmierci, górników, flisaków i artylerzystów, należącą do grona Czternastu Świętych Wspomożycieli. Święta Barbara wywodziła się z zamożnej, pogańskiej rodziny, dlatego w rzeźbie została ukazana w bogatym, królewskim stroju. Z wiarą chrześcijańską zetknęła się podczas nauki w Nikomedii. Ojciec świętej, usiłując zmusić ją do wyparcia się Chrystusa, zamknął ją w wieży. Według legendy była biczowana, ale mimo to nie wyrzekła się wiary i ostatecznie została ścięta mieczem. Z jej postacią związanych jest wiele legend i zwyczajów ludowych, np. wzywanie św. Barbary w czasie burzy, gdyż piorun miał zabić jej ojca (jako znak kary boskiej) czy też tzw. barbórka – święto górników. Ku czci świętej od połowy XIV wieku zakładane były liczne bractwa. Jedno z największych powstało w średniowieczu przy kościele św. Barbary w Krakowie i było kierowane przez jezuitów, gdzie święta była czczona, zwłaszcza jako patronka konających w okresie wojen i epidemii. Pierwsze przedstawienia Barbary z przypisanymi jej atrybutami, które widzimy w omawianej rzeźbie, pojawiły się w XIV wieku. Kielich z hostią nawiązuje do jednej z legend, według której anioł miał go jej przynieść do wieży. Z kolei wieża z trzema oknami jest związana z legendą o zamknięciu w niej św. Barbary. Trzy okna są symbolem nabożeństwa do Trójcy Świętej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

W dotychczasowych badaniach nad wyposażeniem kościoła św. Jana Chrzciciela w Zembrzycach, wobec braku dokumentów archiwalnych ustalających wykonawców, nie podjęto próby wskazania choćby kręgu potencjalnych autorów nastawy ołtarzowej i dekoracji rzeźbiarskiej. Można przypuszczać, że ołtarz Matki Boskiej Szkaplerznej, a wraz z nim rzeźby św. Barbary i św. Katarzyny Aleksandryjskiej powstały około 1666 roku, kiedy w Zembrzycach zostało założone Bractwo Szkaplerza Świętego. Omawiana rzeźba przedstawia św. Barbarę, dziewicę i męczennicę, patronkę dobrej śmierci, górników, flisaków i artylerzystów, należącą do grona Czternastu Świętych Wspomożycieli.