Scena Ukrzyżowania

Dzieje zabytku

Dawna drewniana kaplica w Tokarni aż do XX wieku należała do parafii w Pcimiu. Niestety w aktach wizytacji parafii nie wspomniano o wyposażeniu kaplicy, jakkolwiek najbardziej prawdopodobne jest, że obraz Ukrzyżowania pochodzi z któregoś z ołtarzy znajdujących się w niej dawniej. Obraz powstał zapewne w czwartej ćwierci XVI wieku. Z badań konserwatorskich wynika, że w przeszłości był kilkakrotnie odnawiany zarówno w partii malatury, jak i podobrazia. W 2007 roku przeszedł gruntowną konserwację, podczas której został odczyszczony, braki przy dolnej krawędzi malowidła zostały zrekonstruowane oraz zabezpieczono malaturę i podobrazie.

Opis

Obraz w formie stojącego prostokąta, pole obrazowe zamknięte półkoliście, w przyłuczach ryta w zaprawie i złocona dekoracja roślinna. Obraz z przedstawieniem grupy Ukrzyżowania. W górnej części kompozycji trzy ukrzyżowane postacie, w centrum Chrystus, flankowany przez dwóch łotrów. Chrystus ukazany jest frontalnie, przybity do krzyża trzema gwoździami. Jego ciało jest szczupłe, w lekkim zwisie, o lekko łukowato wygiętych ramionach, głowa opada na prawy bark. Twarz ma szczupłą, okoloną brodą i włosami sięgającymi ramion, na głowie koronę cierniową. Perizonium ma krótkie, ściśle przylegające do ciała, z rozwianym zwisem na prawym biodrze. Łotrzy ukazani są w trzech czwartych, zwróceni do wewnątrz, mają ręce i nogi przywiązane do belek krzyży. W dolnej części kompozycji ukazani są Maria, św. Jan i św. Maria Magdalena. Po lewej stronie obrazu stoi Maria zwrócona w trzech czwartych w lewo, z rękami złożonymi w geście modlitwy. Ubrana jest w jasnoróżową suknię, obfity niebieski płaszcz z zieloną podszewką, na głowie ma szary welon. Po prawej stronie kompozycji stoi św. Jan, zwrócony w trzech czwartych w prawo, w wykroku, prawą rękę kładzie na piersi, lewą przytrzymuje na boku księgę. Ubrany jest w zieloną tunikę, przepasaną w talii oraz czerwony płaszcz zarzucony na ramiona. U dołu pionowej belki krzyża Chrystusa klęczy Maria Magdalena, która obejmuje ją prawą ręką, lewą zaś wyciera łzy. Ubrana jest w bogatą, żółtą suknię oraz beżowy płaszcz z czerwoną podszewką, na głowie ma biały welon. Scena ukazana jest na tle pejzażu z przedstawieniem miasta oraz zachmurzonym niebem w górnej części. W lewym dolnym rogu obrazu niewielkie postacie trzech klęczących fundatorek i dziecka z rękami złożonymi w geście modlitwy. Pierwsza postać to starsza kobieta, obok niej dwie młode oraz dziecko z krzyżykiem nad głową. Starsza kobieta ubrana jest w płaszcz, rańtuch z podwiką, na głowie ma futrzaną czapkę. Dwie młode kobiety mają długie suknie z łańcuchami na piersi, pelerynki, a na głowach futrzane czapki, dziecko zaś nosi białą szatę.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany obraz przedstawia rozbudowaną scenę Ukrzyżowania z Chrystusem i łotrami, Marią i św. Janem oraz Marią Magdaleną. Ukrzyżowanie Chrystusa z Marią i św. Janem odwołuje się do wydarzenia opisanego w Ewangelii, mianowicie: „Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: «Niewiasto, oto syn Twój». Następnie rzekł do ucznia: «Oto Matka twoja». I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie” (J 19, 26-27). Grupa ta przedstawiana była często w typie Sacra Conversazione (świętej rozmowy), gdzie Chrystus znajdował się pośrodku, a symetrycznie po bokach Maria i Jan, lekko poruszeni jego słowami. W Ewangelii podczas Ukrzyżowania zaznaczono również obecność trzech niewiast, które przypatrywały się z daleka, wśród nich była Maria Magdalena (Mk 15, 40; Mt 27, 55-56). Jedynie w Ewangelii Jana napisano, że stała ona pod krzyżem – „A obok krzyża Jezusowego stały: Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena” (J 19, 25). Pierwotnie Maria Magdalena stała wśród grupy kobiet w oddali, oznaczając wiernych. Dopiero w nowożytnej ikonografii pojawiła się razem z Marią i Janem. Postać Marii Magdaleny symbolizowała w tym układzie nawróconych grzeszników.
Obraz ma charakter wotywny, w lewym dolnym rogu przedstawiono postacie fundatorki i jej córek, niestety bez zachowanych herbów (być może w związku ze zniszczeniami dolnej części obrazu). Stroje postaci wskazują na to, że pierwsza kobieta z lewej była mężatką, dwie pozostałe były pannami, dziecko zaś zmarło. Niewiasty noszą stroje zimowe charakterystyczne dla ubioru kobiecego w XVI wieku. Brak postaci męskiej może wskazywać na to, że ukazana została tu wdowa i jej córki.
Tokarnia w XVI wieku należała do Spytka Wawrzyńca Jordana, który zmarł w 1568 roku. Wówczas stała się własnością wdowy po nim – Anny z Sieniawskich. Z ich małżeństwa urodziło się pięć córek – Elżbieta, Anna, Magdalena, Barbara i Zofia. Omawiany obraz powstał w czwartej ćwierci XVI wieku, a więc po śmierci Spytka. Można sądzić, że postaciami fundatorek są kobiety z rodziny Jordanów. Być może jest to wdowa Anna i jej dwie (jeszcze niezamężne) spośród pięciu córek oraz jedno zmarłe dziecko. Wskazówką może być tu inny obraz wotywny fundacji Anny z Sieniawskich Jordanowej, mianowicie obraz Trójcy Świętej z kościoła parafialnego w Jordanowie (1576), na którym ukazano Spytka, Annę oraz ich pięć córek – trzy mężatki i dwie panny – oraz troje wnuków. Obraz Ukrzyżowania jest późniejszy, o czym świadczą przedstawione już same postacie kobiece. Być może stanowi środkową część dawnego tryptyku, jak dwa inne obrazy wotywne z Jordanowa fundacji Jordanów.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Krakelury na całej powierzchni obrazu. Obraz był konserwowany w 2007 roku.

Streszczenie

Obraz Ukrzyżowania powstał prawdopodobnie w czwartej ćwierci XVI wieku i pochodzi z dawnej kaplicy w Tokarni. Mógł zostać ufundowany przez Annę z Sieniawskich Jordanową, która prawdopodobnie jest przedstawiona na obrazie razem z niezamężnymi córkami. Omawiane dzieło ukazuje rozbudowaną grupę Ukrzyżowania z Chrystusem i łotrami, Marią i św. Janem oraz Marią Magdaleną.

Bibliografia