Matka Boska z Dzieciątkiem

Dzieje zabytku

Omawiany obraz przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem jest znacznie starszy niż wzniesiona w latach 1924-1927 świątynia pw. Opieki Matki Boskiej, w której dzieło jest aktualnie przechowywane. Pochodzi ono z wcześniejszej, stojącej na miejscu obecnej świątyni, drewnianej kaplicy wzniesionej przez kanoników regularnych laterańskich. Krakowskie zgromadzenie było właścicielem Kamienia od 1408 roku, ale wiadomo, że do końca XV wieku zakonnicy nie prowadzili duszpasterstwa w należącej do nich wsi. Wspomniana kaplica została po raz pierwszy wymieniona w wizytacji biskupiej z 1598 roku. Wizytator nie podał jednak jej wezwania. Pierwsza wzmianka uwzględniająca tytuł świątyni pochodzi z 1796 roku. Wówczas kanonik Augustyn Karol Lipiński, wikariusz generalny i oficjał biskupa krakowskiego, wystawił dokument, w którym zezwolono na odprawianie przez kanoników regularnych nabożeństw we wspominanej kaplicy wzniesionej „ad laudem Dei Omnipotentii sub Tituli Patrocinii Beate Mariae Virginis”. Rok później, ksiądz Bartłomiej Frygidian Bogodziński, opisując kaplicę odnotował, że w jej ołtarzu znajdował się obraz Matki Boskiej, a po jej bokach figury św. Jana Nepomucena i św. Jana Ewangelisty. Obraz był osłonięty „sukienką materyi w kolorze niebieskim, żółtym i białem”, którą ozdabiały trzy nitki „koraliczków przekładanych”. Nad głową Marii i Dzieciątka znajdowały się korony wysadzane kamieniami. Relacja księdza Bogodzińskiego jest najstarszą wzmianką na temat omawianego obrazu. Pewne jest, że co najmniej od 1797 roku znajdował się on w ołtarzu głównym kamieńskiej kaplicy. Wobec braku przekazów źródłowych nie udało się ustalić, kiedy i za czyją sprawą obraz trafił do Kamienia. Monografista kamieńskiej świątyni, Kazimierz Łatak, wysunął przypuszczenie, że mógł on pochodzić z dawnego ołtarza św. Urszuli w kościele Bożego Ciała w Krakowie. Obraz mógł zostać przeniesiony do kaplicy w Kamieniu z inicjatywy prepozyta Jacka Liberiusza w latach sześćdziesiątych XVII wieku lub już na początku XVIII wieku za sprawą prepozyta Adama Akwilina Kotulińskiego. Umieszczony w malowanym na ciemno i złoconym ołtarzu głównym obraz znajdował się w centrum życia religijnego wsi. Obecny kościół parafialny w Kamieniu wzniesiono w latach 1924-1927 według projektu warszawskiego architekta Zdzisława Mączeńskiego. 15 lipca 1928 nową świątynię uroczyście poświęcił biskup sufragan Stanisław Rospond. Początkowo wyposażenie świątyni stanowiły drewniane ołtarze pochodzące ze wspomnianej wcześniej drewnianej kaplicy, w tym ołtarz główny z omawianym obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W latach trzydziestych podjęto decyzję o wymianie wyposażenia. Obecnie istniejący zespół alabastrowych ołtarzy powstał w latach 1937-1939. Wykonano go w Fabryce Wyrobów Alabastrowych „Żórawno” w Żórawnie nad Dniestrem (obecnie na terenie Ukrainy). W pierwszym etapie prac wykonano ołtarz główny, który był gotowy już jesienią 1937 roku. Początkowo w ołtarzu głównym miało znaleźć się alabastrowe przedstawienie Matki Boskiej. Zgodnie z projektem w górnej kondygnacji nastawy, na osi tabernakulum, przygotowano wnękę na wspomnianą figurę. Koncepcja ta spotkała się jednak z protestami parafian, którzy w ołtarzu chcieli widzieć omawiany obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Wizerunek ten umieszczono w alabastrowej nastawie w 1937 roku, przystosowując uprzednio niszę w polu ołtarza do wymiarów obrazu, który okazał się mniejszy od planowanej rzeźbionej figury. Gotowy zespół wyposażenia poświęcono 8 lipca 1939. W 1941 roku z inicjatywy proboszcza Stanisława Tokarza obraz pokryto posrebrzaną sukienką, którą wykonano w Krakowie, najprawdopodobniej w pracowni złotnika Wojciecha Batowskiego.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta. Matka Boska została ukazana frontalnie, w półpostaci z Dzieciątkiem, które trzyma na swoim lewym ramieniu. Głowa Marii zwrócona w lewo, spojrzenie skierowane na wprost. Jej twarz jest owalna o dużych, ciemnych oczach, długim nosie, niewielkich, czerwonych ustach oraz wydatnym podbródku. Prawa ręka Marii, ugięta w łokciu i uniesiona ku górze wskazuje na Dzieciątko. Postać ubrana jest w jasnozieloną suknię oraz narzucony na głowę ciemnozielony welon opadający na ramiona Marii. Pod szyją spięty owalną, złotą broszą. Głowa Dzieciątka ujęta w trzech czwartych i uniesiona delikatnie w górę ku twarzy Marii. Włosy jasne układające się w loki. Twarz pełna o zarumienionych policzkach, dużych, szeroko otwartych oczach spoglądających na Marię oraz długim, prostym nosie. Dzieciątko prawą ręką błogosławi, jego lewa ręka spoczywa na zamkniętej księdze z motywem krzyża na okładce. Postać ubrana jest w długą, jasnozieloną tunikę o długich rękawach obszytych złotą lamówką. Na otoczonych nimbem oraz promieniami głowach Marii i Dzieciątka znajdują się złocone i kameryzowane korony otwarte. Tło obrazu jest jednolicie złocone z motywem ukośnie ustawionej kratki z kwiatami na przecięciach. Na postaci Marii oraz Dzieciątka nałożone srebrzone i złocone, blaszane sukienki dekorowane motywami kwiatowymi (lilii oraz róż) oraz kameryzacją. Obraz ujęty szeroką, złoconą ramą dekorowaną motywem palmet.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, nazywany także obrazem Matki Boskiej Opieki lub obrazem Matki Boskiej Kamieńskiej, jest najcenniejszym i najstarszym dziełem sztuki przechowywanym w kościele w Kamieniu. Dokładna data powstania obrazu i jego autor nie są znane. Według historyków sztuki dzieło mogło zostać wykonane nie wcześniej niż na przełomie XVI/XVII wieku i nie później niż w połowie XVII wieku. Powstało najpewniej w pracowni jednego z malarzy krakowskich. Ustna konsultacja z konserwator Małgorzatą Schuster-Gawłowską z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, jaką przeprowadził monografista kamieńskiej świątyni Kazimierz Łatak, pozwoliła uściślić datowanie obrazu na XVII wiek. Łatak wysunął również hipotezę, że autorem dzieła mógł być malarz Łukasz Porębski, który pracował dla kanoników regularnych laterańskich w Krakowie w pierwszej połowie XVII wieku lub jeden z zakonników – brat Marcin, w którego nekrologu zapisano, że był malarzem. Pod względem ikonografii kamieński obraz należy do wizerunków Matki Boskiej w typie Hodegetrii, tj. Wskazującej Drogę. Przedstawienie Hodegetrii to jeden z najstarszych i najbardziej reprezentacyjnych wizerunków Matki Boskiej, którego autorstwo według tradycji przypisywane jest św. Łukaszowi. Najprawdopodobniej ten typ ikonograficzny wywodzi się z Syrii bądź Egiptu, skąd rozpowszechnił się na chrześcijańskim Wschodzie. Dla wizerunku Hodegetrii charakterystyczny jest gest wykonywany przez Marię, która prawą dłonią wskazuje na Syna. Gest ten jest tłumaczony zazwyczaj jako forma prezentacji wzywającej do oddania czci przyszłemu Zbawicielowi. Nazwa Hodegetria wywodzona jest od świątyni dowódców „Ton Hodegon”, w której cesarze bizantyńscy modlili się, gdy opuszczali Konstantynopol na czele wojsk. Według innej wersji to nazwa świątyni wywodzi się od przechowywanego w niej cudownego obrazu. Greckie słowo hodos oznacza drogę. Stąd też najprawdopodobniej rozwinęła się symboliczna interpretacja tego przedstawienia jako wizerunku Matki Boskiej Wskazującej Drogę – Przewodniczki.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Obraz był odnawiany w 1864 roku przez Franciszka Matzke z Krakowa, następnie w 1893, 1941 oraz w 1967 roku przez Tadeusza Zawadzkiego z Krakowa. W 2010 roku dzieło zostało poddane prześwietleniu promieniami rentgenowskimi w pracowni Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Wówczas wykazano, że pod obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem znanym jako obraz Matki Boskiej Kamieńskiej znajduje się drugi wizerunek maryjny, wykonany również na płótnie i naklejony na deskę znacznie wcześniej.

Streszczenie

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem jest najcenniejszym i najstarszym dziełem sztuki przechowywanym w kościele w Kamieniu. Dokładna data powstania wizerunku i jego autor nie są znane. Według historyków sztuki dzieło mogło zostać wykonane nie wcześniej niż na przełomie XVI/XVII wieku i nie później niż w połowie XVII wieku. Powstało najpewniej w pracowni jednego z malarzy krakowskich. Być może jego autorem był malarz Łukasz Porębski, który pracował dla kanoników regularnych laterańskich w Krakowie w pierwszej połowie XVII wieku lub jeden z zakonników – brat Marcin, w którego nekrologu zapisano, że był malarzem. Pewne jest, że obraz co najmniej od 1797 roku obraz znajdował się ołtarzu głównym kamieńskiej kaplicy. Wobec braku przekazów źródłowych nie udało się ustalić, kiedy i za czyją sprawą obraz trafił do Kamienia. Kazimierz Łatak, wysunął przypuszczenie, że mógł on pochodzić z dawnego ołtarza św. Urszuli w kościele Bożego Ciała w Krakowie. Po wzniesieniu obecnego kościoła parafialnego w Kamieniu w latach 1924-1927 przeniesiono do niego drewniane ołtarze pochodzące ze wspomnianej wcześniej drewnianej kaplicy, w tym ołtarz główny z omawianym obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W latach trzydziestych podjęto decyzję o wymianie wyposażenia. Obecnie istniejący zespół alabastrowych ołtarzy powstał w latach 1937-1939. Wykonano go w Fabryce Wyrobów Alabastrowych „Żórawno” w Żórawnie nad Dniestrem. W pierwszym etapie prac wykonano ołtarz główny, który ukończono w 1937 roku. Początkowo planowano umieścić w nim alabastrowe przedstawienie Matki Boskiej. Koncepcja ta spotkała się jednak ze sprzeciwem parafian, którzy w ołtarzu chcieli widzieć omawiany obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Gotowy zespół wyposażenia poświęcono 8 lipca 1939. W 1941 roku obraz pokryto posrebrzaną sukienką, którą wykonano w Krakowie, najprawdopodobniej w pracowni złotnika Wojciecha Batowskiego. Pod względem ikonografii kamieński obraz należy do wizerunków Matki Boskiej w typie Hodegetrii, tj. Wskazującej Drogę. Przedstawienie Hodegetrii to jeden z najstarszych i najbardziej reprezentacyjnych wizerunków Matki Boskiej, którego autorstwo według tradycji przypisywane jest św. Łukaszowi.

Bibliografia