Tokarnia

Opis topograficzny

Miejscowość Tokarnia położona jest w dolinie niewielkiej rzeczki Krzczonówki (dopływ Raby), rozciągającej się na przestrzeni około 12 km między Beskidem Wyspowym a Makowskim (Średnim). Tutejszy krajobraz cechują wzniesienia pokryte lasami z wyraźnymi szczytami Koskowej Góry (866 m n.p.m.), Solniska (857 m n.p.m.) czy Zębalowej (854 m n.p.m.). Szatę roślinną można podzielić na dwa piętra – pogórskie z przewagą drzew liściastych (buk, jesion, grab) oraz regiel dolny z dominacją jodły i świerka. Wieś sąsiaduje ze Skomielną Czarną, Więciórką, Zawadką, Łętownią oraz Krzczonowem (a dalej z Pcimiem i Lubniem).

Streszczenie dziejów

Wieś Tokarnia powstała najpewniej w pierwszej połowie XV wieku, na fali kolonizacji południowych ziem kasztelanii krakowskiej. Osadzie nadano magdeburski system ustrojowy z zasadźcą i kilkoma rolami kmiecymi po około 20 ha. Układ zabudowy w miejscowości był typowy dla osad górskich, z domami ulokowanymi wzdłuż potoków i rolami rozciągającymi się za obiektami gospodarskimi. W końcu XVI wieku właścicielami Tokarni została rodzina Zebrzydowskich, lecz już w 1640 roku jako dziedzic występował kasztelan Andrzej Karnkowski. Do folwarku szlacheckiego należał browar, piekarnia, spichlerz, stodoła, obora, budynek administracyjny i ogród. W czasie potopu szwedzkiego w latach 1655-1657 chłopi z sąsiednich Więciórki i Bogdanówki zaatakowali najeźdźców, co w odwecie skutkowało spaleniem kilku okolicznych miejscowości. Na początku XVIII stulecia majątek w Tokarni należał do burgrabiego krakowskiego Mikołaja Łodzińskiego herbu Radwan. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku Tokarnię wcielono do cyrkułu myślenickiego Królestwa Galicji i Lodomerii. Łodzińscy dzierżyli folwark do 1813 roku, kiedy miejscowość nabyli Targowscy herbu Tarnawa. W okresie autonomii galicyjskiej w okolicy panowała bieda, wymuszająca emigrację zarobkową na zachód Europy. Chłopom pomagali dziedzice wprowadzający nowinki w sferze upraw (płodozmian i sztuczne nawozy) oraz technologii rolniczej (maszyny i młockarnie). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Tokarnię w 1933 roku przyłączono do gminy zbiorowej w Łętowni. Już 5 września 1939 wieś zajęli Niemcy, wcielając ją do Generalnego Gubernatorstwa. Okupant szybko zaczął egzekwować wysokie kontyngenty żywności. Represje wymusiły zdecydowany opór, który znalazł ujście w lokalnej komórce konspiracyjnego Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Na mocy reformy rolnej z 1945 roku władze komunistyczne zajęły dwór Targowskich, organizując w nim dom dziecka i bibliotekę. Wraz ze śmiercią Stalina (1953) i Bolesława Bieruta (1956) atmosfera strachu opadła, dzięki czemu gromadzkie i powiatowe Rady Narodowe mogły przystąpić do stopniowej modernizacji wsi i miasteczek. Powołano gminne spółdzielnie, zelektryfikowano wieś oraz wybudowano nową szkołę podstawową i siedzibę straży pożarnej. Od lat osiemdziesiątych mieszkańcy starają się propagować pamięć i tradycje górali kliszczackich.

Dzieje miejscowości

Najstarsza wzmianka źródłowa na temat Tokarni pochodzi z dokumentu wystawionego w 1455 roku, gdzie odnotowano, że z miejscowości pobierano meszne na utrzymanie kaplicy w Lubniu. W 1488 roku rozgorzał spór między proboszczem pcimskim Błażejem a Mikołajem Jordanem z Zakliczyna, który za wstawiennictwem kardynała Fryderyka Jagiellończyka dążył do erygowania osobnej parafii w Łętowni. Ta ostatecznie powstała pod koniec XV wieku, obejmując swym zasięgiem Tokarnię, Rabkę i Osielec, co oznaczało uszczuplenie uposażenia rozległej prebendy w Pcimiu. Według zapisków w „Księdze dochodów z beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529” (tzw. Liber retaxationum), wartość wsi oszacowano na jedną grzywnę, a missalia wynosiły 9 groszy. Miejscowość jako osadę lokacyjną założono najpewniej po 1400 roku, w momencie kolonizacji południowych terenów kasztelanii krakowskiej. Tokarni nadano magdeburski system ustrojowy z zasadźcą, posiadającym do dyspozycji najczęściej dwa lub trzy łany ziemi (około 40-60 ha) i kilkoma rolami kmiecymi po około 20 ha. Podstawowymi świadczeniami mieszkańców na rzecz właściciela dóbr były renty pieniężne, prace odrobkowe (zwane później pańszczyzną) i daniny w naturze. Wójt pobierał szóstą część z czynszów i jedną trzecią opłat od kar sądowych. Miał również prawo do wzniesienia młyna i karczmy, lecz w zamian za wszystkie przywileje musiał stawić się zbrojnie na wypadek najazdu czy wojny. Układ zabudowy we wsi był typowy dla osad górskich, z domami ulokowanymi wzdłuż potoków i rolami rozciągającymi się za obiektami gospodarskimi. Z czasem w Tokarni pojawili się tzw. zarębnicy, którzy karczowali lasy pod swoje przyszłe siedziby i pola. W pierwszym rejestrze poborowym z 1581 roku odnotowano, że w miejscowości było 12 półłanków kmiecych (mniejszych działek w wymiarze połowy łana), sześciu zagrodników z rolą (biedniejszych gospodarzy) oraz 10 komorników, w tym pięciu z bydłem (najniższa grupa społeczna pozbawiona ziemi). W sąsiednim przysiółku Więcierza znajdowało się dwóch zagrodników z rolą i sześciu komorników z bydłem. W końcu XVI wieku właścicielami wsi została rodzina Zebrzydowskich, aczkolwiek już w 1640 roku jako dziedzic występował kasztelan Andrzej Karnkowski. Trzy lata później podczas scedowania części majątku na Krzysztofa Przerębskiego, w inwentarzu zapisano, że w Tokarni było 12 kmieci, 26 komorników, trzech zarębników, dwóch zagrodników oraz dwa młyny z tartakiem, a także olejarnia, blacharnia i karczma. Więcierza liczyła 16 rodzin kmiecych i komorniczych, trzy zarębnicze i sześć zagrodniczych. Do folwarku szlacheckiego należał browar, piekarnia, spichlerz, stodoła, obora, budynek administracyjny i ogród. W gospodarstwie hodowano kilkadziesiąt krów, prawie 100 świń, blisko 300 owiec, a nawet parę pawi! Warto dodać, że od około 1600 roku przez wieś biegła odnoga tzw. szlaku solnego, czyli drogi handlowej którą transportowano sól z Wieliczki i Bochni w kierunku Węgier. W 1651 roku na Podhalu wybuchło powstanie chłopskie pod wodzą Aleksandra Kostki-Napierskiego, którego wspierał nauczyciel pcimski Marcin Radocki. Liderzy zrywu namawiali do wypowiedzenia posłuszeństwa panom i plądrowania dworów. Domagali się również zniesienia pańszczyzny czy udostępnienia lasów dominalnych. 14 czerwca buntownicy zajęli zamek w Czorsztynie, szybko odbity przez wojska najemne biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego. Kostkę-Napierskiego i Radockiego pojmano i osadzono w więzieniu na zamku wawelskim. Po ciężkich torturach przywódcę skazano na śmierć poprzez wbicie na pal, a pozostałych prowodyrów ścięto. Zaledwie cztery lata później na Rzeczypospolitą napadli Szwedzi, docierając aż do Nowego Targu. Chłopi z sąsiednich Więciórki i Bogdanówki zaatakowali okupantów, co w odwecie skutkowało spaleniem kilku okolicznych miejscowości. W 1670 roku w pobliskim starostwie lanckorońskim doszło do wymówienia posłuszeństwa tenutariuszce Mariannie ze Stadnickich Zebrzydowskiej. Kmiecie i zagrodnicy zaprzestali odrabiania pańszczyzny, rozpędzili służbę folwarczną i nie pozwolili komornikom najmować się do pracy. Przejęto spichlerze, gdzie niewymłócone zboże leżało odłogiem, nie karmiono zwierząt hodowlanych, które zdychały i sabotowano funkcjonowanie tartaków. Ostatecznie właściciele królewszczyzny i buntownicy osiągnęli porozumienie, lecz w 1699 roku wybuchł następny zryw Jakuba Derca „Śmietany” ze Skawicy. Wzburzone emocje szybko ostudziło pojmanie przywódcy i ścięcie go na rynku w Lanckoronie.
Niemałe spustoszenie w regionie spowodowała wyniszczająca wielka wojna północna (1700-1721) i towarzysząca jej epidemia dżumy z lat 1707-1710. Majątek w Tokarni należał wówczas do burgrabiego krakowskiego Mikołaja Łodzińskiego herbu Radwan. W kolejnym inwentarzu odnotowano słabą kondycję folwarku, bowiem nie istniały już wzmiankowane wcześniej obiekty gospodarskie, jak olejarnia, stodoła, rządcówka czy ogród warzywny. W 1720 roku kmiecie oddawali 20 złotych czynszu z połowy roli i 22 złote z całego pola (pańszczyzna wynosiła tylko 12 dni). Do tego dochodziły daniny w zwierzętach, głównie w drobiu (kapłony, gęsi i kury). Zarębnicy płacili 30 złotych renty pieniężnej, zagrodnicy „trzechdniowi” i „dwudniowi” pracowali na rolach pańskich trzy i dwa dni w tygodniu (komornicy tylko jeden dzień). Według późniejszej lustracji województwa krakowskiego z 1764 roku obszar dworski nadal dzierżawiła rodzina Łodzińskich. Na początku lat siedemdziesiątych tereny na północ od wsi były miejscem potyczek konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi (23 maja 1771 doszło do bitwy między polskimi oddziałami dowodzonymi przez Charles’a Dumouriez’a a żołnierzami rosyjskimi pułkownika Aleksandra Suworowa). Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej Tokarnię wcielono do cyrkułu myślenickiego Królestwa Galicji i Lodomerii. Łodzińscy dzierżyli folwark do 1813 roku, kiedy miejscowość nabyli Targowscy herbu Tarnawa. Szczęśliwie majątek nie ucierpiał w trakcie rabacji chłopskiej z 1846 roku. W inwentarzu spisanym kilka lat później odnotowano, że w Więcierzy istniały dwór, oficyna, piwnice (zewnętrzne), stodoła, spichlerz, karczma i browar. Wraz z wprowadzeniem szerokiej autonomii dla Galicji w 1867 roku powstały samorządy gminne z obieralnym wójtem i ławnikami. Do ich kompetencji należały przede wszystkim sprawy związane z remontami kościoła, szkolnictwem, utrzymaniem dróg i pomocą najuboższym. Dochody czerpano z obligacji bankowych, podatków od gospodarzy czy wynajmu ziemi, łąk i lasów. Organem nadrzędnym i kontrolnym gminy było starostwo powiatowe w Myślenicach. Plagami dla przeludnionych i biednych górskich wiosek okazywały się epidemie i klęski głodu. Największa miała miejsce w 1847 roku, kiedy w pobliskiej parafii trzebuńskiej zmarło 60 osób (z czego aż 17 w Więciórce). Podstawowy pokarm dla chłopów stanowiły placki zbożowe z dodatkiem zmielonych kasztanów, kory dębowej i łupin ziemniaków. Wiosną jadano młode pokrzywy, lebiodę, szczaw, perz i oset sparzone mąką z mlekiem. Trudne warunki bytowe wymusiły emigrację zarobkową do Saksonii, Danii, Belgii, a nawet do Stanów Zjednoczonych Ameryki (z sąsiedniej parafii Łętownia na 7168 wiernych wyjechało 1570 osób!). Gorzką codzienność w Tokarni opisał w kronice Józef Dragosz słowami:
„W chatach jakich mieszkali świecili kagankami z naftą, ale to było światło mizerne […] wszystkie roboty w gospodarstwie trza było robić rękami jak żęcie sieczki, noszenie opału i wody ze źródeł albo z rzeczki. Do młocki zboża używali od początku cepów […]. Bogatsi zakładali kieraty, gdzie można było końmi młócić […]. A chłopi końcem XIX wieku jak mogli to ziemie używali. Orano wąskie zagony z sześć skib się składające. Pługi były drewniane tylko lemiesz był okuty blachą […]. Gorsze było bronowanie […]. Do tego na woły używano do zaprzęgu jarzma zrobionego z drewna twardego, na które układano łańcuszek dość mocny za który ciągły woły […]. Pól pod zboża nie uprawiano żadnemi nawozami sztucznymi tylko pod ziemniaki dawano gnój stajenny […]. Budownictwo wsi było bardzo prymitywne z drewna świerkowego. Były to domostwa przeważnie dymne o jednej izbie mieszkalnej z nalepą na palenisko i przegrodzone sienią, gdzie z jednej strony była izba a z drugiej strony sieni stajnia na utrzymanie bydła. W tej izbie, która służyła za kuchnię, pokój gościnny, sypialnię była nalepa do gotowania posiłku, gdzie dym z ognia palącego rozchodził się po całej izbie i wychodził na strych przez otwór zrobiony w powale lub drzwiami […]. Chłopi mieli marne odzienie. Siali len i z tego lnu, który oprzędli robili płótno […]. Z tego płótna mieli uszyte koszule i spodnie zwane portkami. Na co dzień używali grubszego zwanego zgrzebnym płótnem i to pojedynczo. Nie nosili kalesonów lub podkoszulek […]. Zamiast marynarek to jest kabotów mieli zrobione z wełny owczej „baje” czyli „górnice”.”
Ciężkim realiom życia chłopskiego próbował sprostać właściciel folwarku Bolesław Targowski. Przestarzałą trójpolówkę zamienił na płodozmian, wprowadził sztuczne nawozy i maszyny rolnicze oraz wystawił kierat z młockarnią. Na początku XX wieku do starego dworku z gankiem na środku fasady dobudowaną nową, piętrową część z oszkloną werandą i tarasem. Za parkiem z sadzawką znajdowały się obiekty gospodarskie, jak stajnie i wozownia z garażem oraz letnia kuchnia. Podczas pierwszej wojny światowej majątek przecięły linie okopów wznoszone przez armię austro-węgierską. W odrodzonej Rzeczypospolitej zachowano wcześniejszy podział administracyjny na jednowioskowe gminy, zmienione w wyniku reformy z 1933 roku na gminy zbiorowe i gromady. Tokarnię z Więciórką i Bogdanówką wcielono do okręgu Łętownia w reaktywowanym powiecie myślenickim. Pierwsze lata niepodległego państwa okazały się niezwykle trudne ze względu na nienajlepszą sytuację ekonomiczną kraju doświadczonego wyniszczającym konfliktem zbrojnym. Szerzyły się rabunki i napady oraz panowała drożyzna, co pogłębiła inflacja marki polskiej (złotego wprowadzono dopiero w 1924 roku po reformie Władysława Grabskiego). Samorządy próbowały ratować się nowymi systemami gospodarowania, propagowanymi przez kółka rolnicze. Chłopów zaopatrywano w nawozy, sadzonki drzew owocowych czy buraki pastewne, służące jako pasza dla bydła. Niestety po światowym kryzysie z końca lat dwudziestych powoli zanikała wielka własność ziemska, rozparcelowywana między miejscową ludność bądź sprzedawana różnym instytucjom (dwór Kazimierza Wojakiewicza w Skomielnej Czarnej zakupiła w 1932 roku Krakowska Kasa Chorych).
1 września 1939 roku wojska niemieckie zaatakowały Polskę, docierając w przeciągu kilku dni do Tokarni. W rejonie wsi doszło do potyczek z 10. Brygadą Kawalerii pułkownika Stanisława Maczka i 1. Pułkiem Korpusu Ochrony Pogranicza. Ludność cywilna uciekała w popłochu w kierunku Myślenic, powodując znaczne zamieszanie wraz z wycofującymi się oddziałami polskimi. Zniszczono strategiczne mosty na Rabie na wysokości Pcimia i Lubnia, organizując tymczasowy sztab w Mszanie Dolnej. Po wygranej kampanii hitlerowcy powołali na podbitych terenach Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie. Okupant szybko zaczął egzekwować wysokie kontyngenty żywności, doprowadzając mieszkańców regionu do głodu na przednówku w 1942 roku! Terror i represje wymusiły zdecydowany opór, który znalazł ujście w lokalnej komórce konspiracyjnego Związku Walki Zbrojnej. Dowódcą drużyny na Krzczonów mianowano kaprala Franciszka Pytlika („Orzeł”, „Gołąb”), a nadzór nad Zawadką objął kapral Kacper Proszek („Echo”). W połowie 1943 roku w okolicy działały dywersyjne grupy Armii Krajowej obwodu „Murawa” oraz dwa plutony Józefa Filipka („Brzoza”, „Bartnik”) i Mieczysława Radonia („Mietek”). Jednocześnie w południowej części powiatu tworzyły się tajne jednostki Stronnictwa Ludowego, czyli Bataliony Chłopskie. Niemcy zajęli dwór Targowskich, wykorzystując folwark na własne potrzeby. We wrześniu 1944 roku oddział AK „Żelbet” napadał na majątek, zmuszając ponad 60 żołnierzy Wehrmachtu i członków organizacji „Todt” do poddania się. Niestety w listopadzie hitlerowcy przypuścili szturm na masyw Kotonia, gdzie stacjonowały drużyny „Żelbetu”, partyzanci „Zamka” (socjaliści pod wodzą Stanisława Długosza) i spadochroniarze radzieccy. Doszło do kilkugodzinnej wymiany ognia, po czym konspiratorzy wycofali się do lasów pod Trzebunią. W ramach zemsty Niemcy razem z jednostką SS Galizien spalili Zawadkę, Tokarnię, Krzczonów i Pcim. Na początku 1945 roku przez Skomielną Czarną ruszyła ofensywa sowiecka w kierunku Beskidu Makowskiego. Armia Czerwona natknęła się na umocnioną linię obrony w postaci bunkrów, schronów, okopów i rowów przeciwczołgowych. 28 stycznia „wyzwolono” wieś, plądrując przy okazji dwór Targowskich. Warto dodać, że chwilowo funkcjonował w nim szpital polowy, zamieniony następnie na szpital koński! 15 lutego powołano Komitet Majątku Dworskiego, który miał przygotować włości do nacjonalizacji i parcelacji. Część pomieszczeń rezydencji przeznaczono dla sierot wojennych i ich opiekunów (w 1947 roku całość zamieniono na dom dziecka).
Rządy komunistów po wojnie rozpoczęły się ponurym okresem stalinizmu, kiedy na terenach Beskidu Makowskiego i Wyspowego poszukiwano ukrywających się „żołnierzy wyklętych”. W konspiracji pozostały grupy Jana Sałapatka „Orła” i Franciszka Łuczaka „Wróbla”, rozbite przez milicję, wojsko i Urząd Bezpieczeństwa w latach 1947-1955. Wraz ze śmiercią Stalina i Bolesława Bieruta atmosfera strachu opadła, dzięki czemu gromadzkie i powiatowe Rady Narodowe mogły przystąpić do stopniowej modernizacji wsi i miasteczek. W 1955 roku otwarto Wiejski Ośrodek Zdrowia dla mieszkańców Tokarni, Bogdanówki, Więciórki, Krzczonowa i Skomielnej Czarnej. Dwa lata później powstała Gminna Spółdzielnia („GS”) „Samopomoc Chłopska”, a w 1961 roku w ramach programu budowy szkół z okazji obchodów 1000-lecia państwa polskiego w miejscowości wzniesiono nową placówkę edukacyjną. Na fali popularnych „czynów społecznych” rękami tutejszych mężczyzn, młodzieży i dzieci (sic!) wyremontowano drogę na trasie Pcim–Jordanów i oddano do użytku remizę Ochotniczej Straży Pożarnej. Dopiero w 1971 roku zelektryfikowano Tokarnię oraz rozpoczęto stawianie słupów telegraficznych (sieć telefoniczną uruchomiono jednak po 1989 roku). Na początku lat siedemdziesiątych działalność rozpoczęła krakowska spółdzielnia „Wytwórczość”. Przy dawnym dworze rodziny Targowskich w 1974 roku otwarto Gminny Ośrodek Kultury i Sportu oraz przedszkole. Po upadku władzy komunistycznej i transformacji ustrojowej pierwszym wójtem w wolnej Polsce wybrano Mariana Zielińskiego, który rządził wsią do 1998 roku. Udało się wówczas rozbudować szkołę podstawową o dodatkowe pomieszczenia oraz wyremontować zabytkowy dwór. Jednocześnie starano się przywrócić pamięć o góralach kliszczackich, rozróżnianych już w połowie XIX wieku przez Wincentego Pola po szczególnym rozcięciu nogawek męskich spodni, przybierającego kształt kleszczy. Przed pierwszą wojną światową zapanowała moda na węższe portki z haftem u dołu, a około 1930 roku Sebastian Fliziak pisał, że:
„Obecnie nogi młodej generacji tkwią w ciasnych, na podhalańską modłę skrojonych i przyozdobionych nogawicach. Gdyby przed 20. laty miejscowy parobczak wdział na siebie takie ubranie, stałby się przedmiotem szyderstw i nie śmiałby się w niem pokazać w kościele ani na jarmarku.”
Strój Kliszczaków składał się z płóciennej koszuli, czerwonej lub niebieskiej kamizelki oraz sukiennych spodni w kolorze białym. Używano też szerokiego skórzanego paska, a jako odzież wierzchnią zakładano gunię, czyli obszerny płaszcz o kroju poncza z rękawami i zapięciem pod szyją. Kobiety ubierały lniane spódnice w kolorze granatowym z białymi zdobieniami (odświętnie zamieniano kolory strojów). Wprawdzie od 1976 roku w Tokarni istnieje Zespół Regionalny „Kliszczacy” (z sekcją dla dzieci i młodzieży „Mali Kliszczacy”), lecz dopiero w obecnym tysiącleciu powołano inne zespoły folklorystyczne z Pcimia, Lubnia, Łętowni, Trzebuni czy Budzowa. Podtrzymywaniu tradycji i popularyzacji dziedzictwa kulturowego regionu służą liczne imprezy, jak Święto Kliszczaka, Święto Pieczonego Ziemniaka i Karpiela czy Biesiada Kliszczacka (wcześniej znana jako Kliszczackie Lato).

Ciekawostki

W 1780 roku przysiółek Więcierza liczył 312 mieszkańców przebywających w 48 domach.

Do końca XIX wieku cennym i dochodowym zajęciem w gminie było stanowisko pisarza, który zarabiał 22 złote wynagrodzenia. Funkcję tę honorowo pełnił dziedzic wsi Bolesław Targowski.

W lutym 1944 roku aresztowano i rozstrzelano Katarzynę Filipek, która ukrywała żydowską rodzinę Sternlichów.

Jeśli spotka się kogoś w drodze wśród Kliszczaków to najczęściej pada pytanie: Kaz idziecie?, Kaście był/była? Osobę pracującą pozdrawia się natomiast słowami: Scyńść Boze, na co odpowiada się: Bog Wom zapłoć lub Dej Boze i Wom. Wchodząc do chałupy lub izby, używa się najczęściej zwrotów: Niek bedzié pokwolony lub Pokwolony Jezus Krystus, a odpowiedzią jest: Na wieki wieków Jamynt/Amen.

Bibliografia