Ołtarz boczny

Dzieje zabytku

Ołtarz został ufundowany przez księdza Andrzeja Strzałkowskiego w latach 1700-1703. Po raz pierwszy odnotowano go w dwóch aktach wizytacji z 1728 roku o podobnie brzmiącym zapisie: „Altaria […] 3-tium a parte S. Andreae Apostoli, similis structurae portatile […]”, następnie w aktach wizytacji z 1748 roku: „2dõ Collaterali ad meridiem S. Andreae Apostolo dicatõ, arte sculptorea elaboratõ, deauratõ, mensa habet muratam cum Portatili consecrato, et duos gradus marmoreos”, a także w 1783 roku: „czwarty ołtarz […] z obrazem Sgo Andrzeja i Sgo Antoniego”. W latach czterdziestych XIX wieku wszystkie trzy obrazy w ołtarzu św. Andrzeja były przesłonięte przez obraz Serca Jezusowego, przed którym odprawiano nabożeństwa w pierwsze piątki miesiąca. Mowa tu zapewne o obrazie Serca Jezusowego pędzla J. Wittmana z 1920 roku, wzmiankowanym przez Jana Wiśniewskiego w „Historycznym opisie kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem”. Ołtarz wraz z rzeźbami oraz obramieniami obrazów został odnowiony w 1823 roku staraniem księdza Jana Tymińskiego, który „kazał poodnawiać ołtarzów pięć nadpsutych przez zaciekanie deszczów”. Prace przeprowadził miejscowy organista Wojciech Kozub „tak co do dorabiania sztuk snycerskich w figurach popsutych przez zaciek deszczów, iż snycerz lepiey nie potrafi, iako też przez danie nowego grontu i farb, niemniey srebra y złota tymże figurom i ramom w ołtarzach”. Kolejną konserwację ołtarza przeprowadził Bronisław Stelmachniewicz w 1885 roku, na której koszt złożyli się parafianie z Czubrowic, Szklar i Zawady, co zostało odnotowane z tyłu ołtarza. Ostatnia konserwacja została przeprowadzona w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Opis

Ołtarz jednokondygnacyjny, jednoosiowy ze zwieńczeniem, ustawiony na mensie. Mensa drewniana, prostopadłościenna, z przodu malowana na czerwono płycina z krzyżem oraz dwiema skrzyżowanymi gałązkami palm w polu. Cokół nastawy flankowany przez dwie rzeźby aniołów; pośrodku obraz „Ścięcie św. Jana Chrzciciela” w owalu. Kondygnacja złożona z obrazu z przedstawieniem św. Andrzeja w kształcie stojącego prostokąta otoczonego przez bujne wici liści akantu. Nad obrazem herb Szreniawa z syglami w polu tarczy A(NDRZEJ) S(TRZAŁKOWSKI) P(ROBOSZCZ) R(ACŁAWICKI). Tarcza zwieńczona otwartą koroną, nad którą umieszczono skrzydlatą główkę aniołka skierowaną na wprost. W zwieńczeniu ołtarza owalny obraz „Święty Antoni Padewski” w ramie z bujnego akantu. U szczytu oraz po bokach zwieńczenia trzy rzeźby aniołów. Struktura polichromowana w kolorze jasnego beżu; detale, ornamentyka i profilowania złocone.

Zarys problematyki artystycznej

W dotychczasowych badaniach nad wyposażeniem kościoła w Racławicach nie podjęto próby wskazania choćby kręgu potencjalnych autorów nastawy ołtarzowej. Brak wzmianek o wykonawcach w źródłach archiwalnych uniemożliwił jakąkolwiek atrybucję. Ołtarz ozdobiony jest ornamentem akantowym, charakterystycznym dla sztuki około 1700 roku. W bujne wici akantu wplecione są winne grona, nawiązujące do wątku pasyjnego. Datowanie ołtarza na podstawie cech stylistycznych odpowiada dacie jego fundacji (1700-1703). Te same formy zastosowano w bliźniaczym ołtarzu św. Piotra, znajdującym się po drugiej stronie nawy. Oba ołtarze posiadają również pewne cechy wspólne z ołtarzem Ukrzyżowania, znajdującym się przy ścianie północnej. Wszystkie trzy zostały ufundowane przez tę samą osobę – księdza Andrzeja Strzałkowskiego. Na szczycie ołtarza św. Andrzeja znajduje się herb Szreniawa, umieszczony pomiędzy literami A. S. P. R. (Andrzej Strzałkowski Parochus Raclavicensis). Na fundatora wskazuje również wezwanie ołtarza – św. Andrzeja. Ksiądz Andrzej Strzałkowski był plebanem racławickim w latach 1684-1704, a wcześniej wikarym w kościele pw. Wszystkich Świętych w Krakowie. Ponadto pełnił funkcję plebana w pobliskich Paczółtowicach. W kościele w Racławicach, na ścianie zachodniej, pod chórem muzycznym znajdują się: jego portret oraz epitafium. Drugi wizerunek duchownego został umieszczony na ołtarzu Ukrzyżowania w obrazie stanowiącym tło krucyfiksu w polu głównym nastawy. Fundator został ukazany wraz z pięcioma członkami Bractwa Ubogich Chrystusa Pana między Matką Bożą, a krucyfiksem. Z jego ust płynie modlitwa: „Qui me plasmasti miserere mei” („Któryś mnie utworzył, zmiłuj się nade mną”).

Streszczenie

Ołtarz boczny św. Andrzeja w kościele w Racławicach stanowi wyjątkowy przykład nastawy z początku XVIII wieku o charakterystycznej dla tego okresu ornamentyce akantowej. W ołtarzu znajdują się obrazy „Ścięcie św. Jana Chrzciciela”, „Św. Andrzej” oraz „Św. Antoni Padewski” w zwieńczeniu. Fundatorem ołtarza oraz dwóch pozostałych ołtarzy bocznych w kościele jest ksiądz Andrzej Strzałkowski, którego epitafium oraz portret znajdują się na ścianie zachodniej kościoła, pod chórem muzycznym.

Bibliografia