Kościół św. Andrzeja w Graboszycach stanowi jeden z najcenniejszych zabytków sakralnego budownictwa drewnianego na pograniczu śląsko-małopolskim. Pierwsza wzmianka o świątyni w Graboszycach pochodzi z lat 1325-1328. Obecny kościół został zbudowany około 1585 roku na miejscu poprzedniego. Niestety szczegółowe akta źródłowe mówiące o przeszłości świątyni spłonęły przed 90 laty. Pozostały jedynie krótkie opisy w aktach wizytacji biskupich, które m.in. wzmiankują jej fundatora – Dionizego Brandysa. Zapewne w tym czasie królowa Anna Jagiellonka ofiarowała Małgorzacie, żonie Dionizego Brandysa tryptyk, którego dwie boczne kwatery zachowały się w ołtarzu głównym. Informację o tym podarunku znajdujemy w aktach wizytacji biskupiej z 1602 roku. Na początku XVII wieku dostawiono do kościoła drewnianą czworoboczną wieżę, którą podwyższono w XVIII wieku i uzupełniono o baniasty hełm z latarnią. Dopiero w aktach wizytacji z 1728 roku odnotowano wezwania ołtarzy: ołtarz główny z obrazem Najświętszej Marii Panny oraz dwa ołtarze boczne św. Józefa i św. Rocha. W 1722 roku proboszczem parafii został Piotr Dropczyński (Drabczyński). W tym czasie kościół wymagał poważnego remontu. Wizytator w aktach wizytacji biskupiej z 1748 roku opisał stan zachowania świątyni jako bardzo zły. Jednocześnie w tym roku udało się zakupić do kościoła dwa dzwony. Ksiądz Franciszek Malecki po objęciu probostwa w Graboszycach w 1792 roku tak opisał stan kościoła: „gonty na kościele przegniłe, ściany i podłoga w opłakanym stanie, prawie ruina. Sygnaturka grozi zawaleniem, wieża i dzwonnica jak waląca się rudera. Myśleć wypada o budowie kościoła nowego niż reperowaniu starego. We wnętrzu ołtarze pomalowane na biało, pozłacane. Nad wejściem za główny ołtarz z obu stron figury aniołów. W ołtarzu po lewej stronie obraz Trójcy Świętej, a po prawej św. Tekli. Ołtarze na marmurowych portalitach. Ambona biała z wejściem od kościoła. Cztery ławki pod chórem i rozsypujący się konfesjonał. Chór na biało, sześciogłosowy organ zjedzony przez robaki (piszczałki). Zakrystia: stan godny pożałowania, bez podłogi, dach zbutwiały z dziurami. Na środku kościoła istnieje murowana krypta przykryta deskami. Wokół obrazu w wielkim ołtarzu 17 nitek prawdziwych korali wotywnych, liczne srebrne monety, pięć drogich kamieni oprawionych w srebro (…)” [cytat za: Maria Madej, 2013].
Wyposażenie wnętrza jest przeważnie barokowe z XVII i XVIII wieku, w tym: wczesnobarokowy ołtarz główny oraz późnobarokowe - dwa ołtarze boczne i ambona. Na rewersach skrzydeł ołtarzyka w kształcie szafy w ołtarzu głównym znajdują się dwa gotycko-renesansowe obrazy z pierwszej połowy XVI wieku: „Ecce Homo” i Matka Boska Bolesna. Stanowią one pozostałość po darowanym ołtarzyku, który Anna Jagiellonka, żona Stefana Batorego darowała swej dwórce Małgorzacie, żonie Dionizego Brandysa. Osobliwością kościoła w Graboszycach jest piętrowa zakrystia przy północnej ścianie prezbiterium, która mimo to nie wyodrębnia się w bryle kościoła. Wokół kościoła jest kilka starych lip i dębów o charakterze pomników przyrody. Na cmentarzu przykościelnym wznosi się nagrobek dawnych właścicieli Graboszyc: Aleksandra Chrząszcza (1814-1868) i Emanuela Chrząszcza (1839-1871). Kościół odnowiono w 1975 roku. Wówczas w trakcie prac konserwatorskich odtworzono opracowanie kolorystyczne barokowej nadbudowy wieży oraz hełmów: wieżowego i wieżyczki na sygnaturkę, po czym po kolejnej konserwacji zrezygnowano z polichromii.
Kościół św. Andrzeja w Graboszycach usytuowany jest w centrum wsi, na wysokim wzniesieniu, przy bocznej drodze odchodzącej na zachód od drogi Wadowice-Zator. Plac kościelny otoczony jest drewnianym płotem na betonowej podmurówce i z murowanymi słupkami. W jego północno-wschodnim narożniku stoi drewniany krzyż. Po stronie południowej w miejscu dawnego cmentarza nagrobek dziedziców Graboszyc Aleksandra Chrząszcza (zm. 1868) i Emanuela Chrząszcza (zm. 1871). Na plac prowadzi wejście z dostępem schodami od strony zachodniej oraz drugie przez szeroką bramę od strony wschodnio-północnej.
Kościół jest orientowany, konstrukcji zrębowej z wieżą na słup. Prezbiterium na planie prostokątnym, przy nim od północy piętrowa zakrystia. Nawa szersza kwadratowa z kruchtą od południa, od zachodu głęboka, prostokątna kruchta. Prezbiterium od nawy oddzielone ścianą arkady tęczowej, zamkniętą półkoliście z krucyfiksem na belce tęczowej. Chór muzyczny drewniany, wsparty na dwóch kolumnach z częścią środkową wysuniętą do przodu. Wewnątrz stropy, w prezbiterium ze skośnym szalowaniem po bokach, w nawie z zaskrzynieniami. Otwory okienne prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym, ulokowane od strony północnej oraz południowej. Wejście główne do świątyni prowadzi od strony zachodniej, a także od wschodu przez zakrystię i małą kruchtę od południa.
W elewacji zewnętrznej kościoła wyróżnia się przysadzista czworoboczna wieża o ścianach pochyłych, pobitych gontem z nadwieszoną izbicą, nad izbicą nadbudowane później czworoboczne pięterko, hełm cebulasty z latarnią. Wokół kościoła kamienna podmurówka z nieregularnych płyt. Szalunek pionowy z listwowaniem. Prezbiterium niższe od nawy. Dachy, ściany i hełmy wieży oraz hełm wieżyczki na sygnaturkę gontowe. Dachy siodłowe, nad prezbiterium i zakrystią wspólne.
Kościół św. Andrzeja w Graboszycach został wybudowany w 1585 roku w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawą, przeznaczoną dla wiernych. W kościele w Graboszycach nie występują już typowe rozwiązania dla kościołów gotyckich i późnogotyckich, tzn. rozmieszczenie okien tylko po stronie południowej, czy nakrycie budowli jednym dachem o jednej kalenicy nad nawą i prezbiterium. Według Mariana Korneckiego stanowi to krok wstecz ku rozwiązaniom prymitywniejszym o mniejszej odporności. Kościół nie stanowi już zatem przykładu drewnianego kościoła późnogotyckiego, lecz przybiera nowe formy odpowiadające gustom kolejnej epoki. Główna bryła kościoła w Graboszycach powstała zapewne w 1585 roku, jednakże świątynię przekształcono na początku XVII wieku poprzez dobudowanie wieży oraz w XVIII wieku (podwyższenie wieży). Stanowi ona interesujący wariant wieży o nadbudowanej izbicy, polegający na wzniesieniu na niej dodatkowej kondygnacji dzwonowej, nieco węższej i zakończonej barokowym hełmem. Od poprzednich rozwiązań różni się ona tym, że forma nie była taka od początku zaplanowana, lecz jest wynikiem zmiany wersji dawniejszej. Ideą takiej kreacji było dążenie do nadania kościołowi większej okazałości, a zarazem cech panującego stylu – baroku. Wieże w ten sposób zaaranżowane powstały również m.in. w Złotej, Pisarzowicach (spalona) i Pogwizdowie (zburzona). Równie interesującym elementem świątyni jest prezbiterium założone na planie prostokąta, które stanowi bardzo rzadki przykład. Podobne rozwiązanie zastosowano w tym czasie, jedynie w Rodakach (1601) oraz Krzeczowie (XVI/XVII wiek).
Kościół św. Andrzeja w Graboszycach stanowi jeden z najcenniejszych zabytków sakralnego budownictwa drewnianego na pograniczu śląsko-małopolskim. Pierwsza wzmianka o świątyni w Graboszycach pochodzi z lat 1325-1328. Obecny kościół został zbudowany około 1585 roku na miejscu poprzedniego. Niestety szczegółowe akta źródłowe mówiące o przeszłości świątyni spłonęły przed 90 laty. Pozostały jedynie krótkie opisy w aktach wizytacji biskupich, które m.in. wzmiankują jej fundatora – Dionizego Brandysa. Zapewne w tym czasie królowa Anna Jagiellonka ofiarowała Małgorzacie, żonie Dionizego Brandysa tryptyk, którego dwie boczne kwatery zachowały się w ołtarzu głównym. Informację o tym podarunku znajdujemy w aktach wizytacji biskupiej z 1602 roku. Na początku XVII wieku dostawiono do kościoła drewnianą czworoboczną wieżę, którą podwyższono w XVIII wieku i uzupełniono o baniasty hełm z latarnią.
Wyposażenie wnętrza jest przeważnie barokowe z XVII i XVIII wieku, w tym: wczesnobarokowy ołtarz główny oraz późnobarokowe dwa ołtarze boczne i ambona. Na rewersach skrzydeł ołtarzyka w kształcie szafy w ołtarzu głównym znajdują się dwa gotycko-renesansowe obrazy z pierwszej połowy XVI wieku: „Ecce Homo” i Matka Boska Bolesna. Stanowią one pozostałość po darowanym ołtarzyku, który Anna Jagiellonka, żona Stefana Batorego darowała swej dwórce Małgorzacie, żonie Dionizego Brandysa. Osobliwością kościoła w Graboszycach jest piętrowa zakrystia przy północnej ścianie prezbiterium, która mimo to nie wyodrębnia się w bryle kościoła. Wokół kościoła jest kilka starych lip i dębów o charakterze pomników przyrody. Na cmentarzu przykościelnym wznosi się nagrobek dawnych właścicieli Graboszyc: Aleksandra Chrząszcza (1814-1868) i Emanuela Chrząszcza (1839-1871). Kościół odnowiono w 1975 roku. Wówczas w trakcie prac konserwatorskich odtworzono opracowanie kolorystyczne barokowej nadbudowy wieży oraz hełmów: wieżowego i wieżyczki na sygnaturkę, po czym po kolejnej konserwacji zrezygnowano z polichromii.
Autor: Michał Kunicki
Maria Działo, "Kościół św. Andrzeja ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2025, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-andrzeja