Kościół św. Andrzeja

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Zator
Miejscowość
Graboszyce
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Zator
Parafia
Św. Andrzeja Apostoła
Tagi
architektura drewniana architektura XVI wieku Brandys Dionizy kościół drewniany św. Andrzej
Identyfikator
DZIELO/12507
Kategoria
kościół
Czas powstania
około 1585 roku
Fundator
Dionizy Brandys
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno, roboty ciesielskie, stolarskie, snycerskie
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Kościół św. Andrzeja w Graboszycach stanowi jeden z najcenniejszych zabytków sakralnego budownictwa drewnianego na pograniczu śląsko-małopolskim. Pierwsza wzmianka o świątyni w Graboszycach pochodzi z lat 1325-1328. Obecny kościół został zbudowany około 1585 roku na miejscu poprzedniego. Niestety szczegółowe akta źródłowe mówiące o przeszłości świątyni spłonęły przed 90 laty. Pozostały jedynie krótkie opisy w aktach wizytacji biskupich, które m.in. wzmiankują jej fundatora – Dionizego Brandysa. Zapewne w tym czasie królowa Anna Jagiellonka ofiarowała Małgorzacie, żonie Dionizego Brandysa tryptyk, którego dwie boczne kwatery zachowały się w ołtarzu głównym. Informację o tym podarunku znajdujemy w aktach wizytacji biskupiej z 1602 roku. Na początku XVII wieku dostawiono do kościoła drewnianą czworoboczną wieżę, którą podwyższono w XVIII wieku i uzupełniono o baniasty hełm z latarnią. Dopiero w aktach wizytacji z 1728 roku odnotowano wezwania ołtarzy: ołtarz główny z obrazem Najświętszej Marii Panny oraz dwa ołtarze boczne św. Józefa i św. Rocha. W 1722 roku proboszczem parafii został Piotr Dropczyński (Drabczyński). W tym czasie kościół wymagał poważnego remontu. Wizytator w aktach wizytacji biskupiej z 1748 roku opisał stan zachowania świątyni jako bardzo zły. Jednocześnie w tym roku udało się zakupić do kościoła dwa dzwony. Ksiądz Franciszek Malecki po objęciu probostwa w Graboszycach w 1792 roku tak opisał stan kościoła: „gonty na kościele przegniłe, ściany i podłoga w opłakanym stanie, prawie ruina. Sygnaturka grozi zawaleniem, wieża i dzwonnica jak waląca się rudera. Myśleć wypada o budowie kościoła nowego niż reperowaniu starego. We wnętrzu ołtarze pomalowane na biało, pozłacane. Nad wejściem za główny ołtarz z obu stron figury aniołów. W ołtarzu po lewej stronie obraz Trójcy Świętej, a po prawej św. Tekli. Ołtarze na marmurowych portalitach. Ambona biała z wejściem od kościoła. Cztery ławki pod chórem i rozsypujący się konfesjonał. Chór na biało, sześciogłosowy organ zjedzony przez robaki (piszczałki). Zakrystia: stan godny pożałowania, bez podłogi, dach zbutwiały z dziurami. Na środku kościoła istnieje murowana krypta przykryta deskami. Wokół obrazu w wielkim ołtarzu 17 nitek prawdziwych korali wotywnych, liczne srebrne monety, pięć drogich kamieni oprawionych w srebro (…)” [cytat za: Maria Madej, 2013].

Wyposażenie wnętrza jest przeważnie barokowe z XVII i XVIII wieku, w tym: wczesnobarokowy ołtarz główny oraz późnobarokowe - dwa ołtarze boczne i ambona. Na rewersach skrzydeł ołtarzyka w kształcie szafy w ołtarzu głównym znajdują się dwa gotycko-renesansowe obrazy z pierwszej połowy XVI wieku: „Ecce Homo” i Matka Boska Bolesna. Stanowią one pozostałość po darowanym ołtarzyku, który Anna Jagiellonka, żona Stefana Batorego darowała swej dwórce Małgorzacie, żonie Dionizego Brandysa. Osobliwością kościoła w Graboszycach jest piętrowa zakrystia przy północnej ścianie prezbiterium, która mimo to nie wyodrębnia się w bryle kościoła. Wokół kościoła jest kilka starych lip i dębów o charakterze pomników przyrody. Na cmentarzu przykościelnym wznosi się nagrobek dawnych właścicieli Graboszyc: Aleksandra Chrząszcza (1814-1868) i Emanuela Chrząszcza (1839-1871). Kościół odnowiono w 1975 roku. Wówczas w trakcie prac konserwatorskich odtworzono opracowanie kolorystyczne barokowej nadbudowy wieży oraz hełmów: wieżowego i wieżyczki na sygnaturkę, po czym po kolejnej konserwacji zrezygnowano z polichromii.

Opis

Kościół św. Andrzeja w Graboszycach usytuowany jest w centrum wsi, na wysokim wzniesieniu, przy bocznej drodze odchodzącej na zachód od drogi Wadowice-Zator. Plac kościelny otoczony jest drewnianym płotem na betonowej podmurówce i z murowanymi słupkami. W jego północno-wschodnim narożniku stoi drewniany krzyż. Po stronie południowej w miejscu dawnego cmentarza nagrobek dziedziców Graboszyc Aleksandra Chrząszcza (zm. 1868) i Emanuela Chrząszcza (zm. 1871). Na plac prowadzi wejście z dostępem schodami od strony zachodniej oraz drugie przez szeroką bramę od strony wschodnio-północnej.

Kościół jest orientowany, konstrukcji zrębowej z wieżą na słup. Prezbiterium na planie prostokątnym, przy nim od północy piętrowa zakrystia. Nawa szersza kwadratowa z kruchtą od południa, od zachodu głęboka, prostokątna kruchta. Prezbiterium od nawy oddzielone ścianą arkady tęczowej, zamkniętą półkoliście z krucyfiksem na belce tęczowej. Chór muzyczny drewniany, wsparty na dwóch kolumnach z częścią środkową wysuniętą do przodu. Wewnątrz stropy, w prezbiterium ze skośnym szalowaniem po bokach, w nawie z zaskrzynieniami. Otwory okienne prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym, ulokowane od strony północnej oraz południowej. Wejście główne do świątyni prowadzi od strony zachodniej, a także od wschodu przez zakrystię i małą kruchtę od południa.

W elewacji zewnętrznej kościoła wyróżnia się przysadzista czworoboczna wieża o ścianach pochyłych, pobitych gontem z nadwieszoną izbicą, nad izbicą nadbudowane później czworoboczne pięterko, hełm cebulasty z latarnią. Wokół kościoła kamienna podmurówka z nieregularnych płyt. Szalunek pionowy z listwowaniem. Prezbiterium niższe od nawy. Dachy, ściany i hełmy wieży oraz hełm wieżyczki na sygnaturkę gontowe. Dachy siodłowe, nad prezbiterium i zakrystią wspólne.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Andrzeja w Graboszycach został wybudowany w 1585 roku w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawą, przeznaczoną dla wiernych. W kościele w Graboszycach nie występują już typowe rozwiązania dla kościołów gotyckich i późnogotyckich, tzn. rozmieszczenie okien tylko po stronie południowej, czy nakrycie budowli jednym dachem o jednej kalenicy nad nawą i prezbiterium. Według Mariana Korneckiego stanowi to krok wstecz ku rozwiązaniom prymitywniejszym o mniejszej odporności. Kościół nie stanowi już zatem przykładu drewnianego kościoła późnogotyckiego, lecz przybiera nowe formy odpowiadające gustom kolejnej epoki. Główna bryła kościoła w Graboszycach powstała zapewne w 1585 roku, jednakże świątynię przekształcono na początku XVII wieku poprzez dobudowanie wieży oraz w XVIII wieku (podwyższenie wieży). Stanowi ona interesujący wariant wieży o nadbudowanej izbicy, polegający na wzniesieniu na niej dodatkowej kondygnacji dzwonowej, nieco węższej i zakończonej barokowym hełmem. Od poprzednich rozwiązań różni się ona tym, że forma nie była taka od początku zaplanowana, lecz jest wynikiem zmiany wersji dawniejszej. Ideą takiej kreacji było dążenie do nadania kościołowi większej okazałości, a zarazem cech panującego stylu – baroku. Wieże w ten sposób zaaranżowane powstały również m.in. w Złotej, Pisarzowicach (spalona) i Pogwizdowie (zburzona). Równie interesującym elementem świątyni jest prezbiterium założone na planie prostokąta, które stanowi bardzo rzadki przykład. Podobne rozwiązanie zastosowano w tym czasie, jedynie w Rodakach (1601) oraz Krzeczowie (XVI/XVII wiek).

Streszczenie

Kościół św. Andrzeja w Graboszycach stanowi jeden z najcenniejszych zabytków sakralnego budownictwa drewnianego na pograniczu śląsko-małopolskim. Pierwsza wzmianka o świątyni w Graboszycach pochodzi z lat 1325-1328. Obecny kościół został zbudowany około 1585 roku na miejscu poprzedniego. Niestety szczegółowe akta źródłowe mówiące o przeszłości świątyni spłonęły przed 90 laty. Pozostały jedynie krótkie opisy w aktach wizytacji biskupich, które m.in. wzmiankują jej fundatora – Dionizego Brandysa. Zapewne w tym czasie królowa Anna Jagiellonka ofiarowała Małgorzacie, żonie Dionizego Brandysa tryptyk, którego dwie boczne kwatery zachowały się w ołtarzu głównym. Informację o tym podarunku znajdujemy w aktach wizytacji biskupiej z 1602 roku. Na początku XVII wieku dostawiono do kościoła drewnianą czworoboczną wieżę, którą podwyższono w XVIII wieku i uzupełniono o baniasty hełm z latarnią.

Wyposażenie wnętrza jest przeważnie barokowe z XVII i XVIII wieku, w tym: wczesnobarokowy ołtarz główny oraz późnobarokowe dwa ołtarze boczne i ambona. Na rewersach skrzydeł ołtarzyka w kształcie szafy w ołtarzu głównym znajdują się dwa gotycko-renesansowe obrazy z pierwszej połowy XVI wieku: „Ecce Homo” i Matka Boska Bolesna. Stanowią one pozostałość po darowanym ołtarzyku, który Anna Jagiellonka, żona Stefana Batorego darowała swej dwórce Małgorzacie, żonie Dionizego Brandysa. Osobliwością kościoła w Graboszycach jest piętrowa zakrystia przy północnej ścianie prezbiterium, która mimo to nie wyodrębnia się w bryle kościoła. Wokół kościoła jest kilka starych lip i dębów o charakterze pomników przyrody. Na cmentarzu przykościelnym wznosi się nagrobek dawnych właścicieli Graboszyc: Aleksandra Chrząszcza (1814-1868) i Emanuela Chrząszcza (1839-1871). Kościół odnowiono w 1975 roku. Wówczas w trakcie prac konserwatorskich odtworzono opracowanie kolorystyczne barokowej nadbudowy wieży oraz hełmów: wieżowego i wieżyczki na sygnaturkę, po czym po kolejnej konserwacji zrezygnowano z polichromii.

Bibliografia

Siemionow Aleksy, "Ziemia wadowicka. Monografia turystyczno-krajoznawcza", 1984
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Łepkowski Józef, "Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa", Kraków 1863 , s. 41-41
Brykowski Ryszard, Kornecki Marian, "Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej", Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984
Kornecki Marian, "Drewniane kościoły w Małopolsce", Kraków 2000
Michniewski Artur, Michniewska Magdalena, Duda Marta, Wypych Sebastian, "Kościoły drewniane Karpat. Polska i Słowacja", Pruszków 2006
Cisowski Bartłomiej, Duda Marta , "Szlak Architektury Drewnianej. Małopolska", Kraków 2005

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum Oswiecimensis, Novi Montis, Zatoriensis et Skamnesis ad archidiaconatum Cracoviensem pertinentium per R. D. Christophorum Kazimirski, nominatum episcopum Kijoviensem et praepositum Tarnoviensem ex commissione Illustr. Principis D. Georgii, divina miseratione S.R.E. tituli s. Sixti cardinalis presbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olica er Nieswież ducis a. D. 1598
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio decanatuum Novi Montis, Volbromiensis, Leloviensis et Zatoriensis de mandato R. D. Bernardi Maciejowski, episcopi Cracoviensis et ducis Severiensis a. D. 1602
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatus Witoviensis, Opatovecensis, Skavinensis, Zatoriensis, Kiiensis, Oswencimensis, Wolbromensis, Skalensis, Pacanoviensis et Sokoliensis authoritate R. D. Petri Tylicki, episcopi Cracoviensis per R. D. Rochum Zardecki, praepositum et officialem Tarnoviensem et Sebastianum Nucerium, s. Theologiae doctorem, canonicum Scarbimiriensem a. D. 1610 facta. Pag. 255 - 264 visitatio ecclesiae parochialis in Szydłowiec ex anno 1614
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis, Novi Montis, Oswencimensis, Zatoriensis, ad archidiaconatum Cracoviensem, prothonotarium apostolicum in a. D. 1617 authoritate ordinaria factae sub felicibus auspiciis R. D. Martini Szyszkowski, episcopi Cracobiensis, ducis Severiensis. Visitatio ecclesiae Collegiate Skarbimiriensis die 9 mesis Decembris anni 1617 ex speciali commissione Episcopi ordinarii facta kk. 106 - 110. Visitatio decanatus Wielicensis a. D. 1618 per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Liber visitationum a R. D. Joanne Tarnowski, archidiacono Cracoviensi visitatarum ecclesiarum parachialium in decanatibus: Novi Monte, Scavinensi, Zatoriensi, Żiwecensi et Oswiecimensi in annis 1644 - 1647 expeditarum.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio externa decanatus Zatoriensis a. D. 1670 in mense Aprili.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Actus visitationis externae ecclesiarum decanatus Zatoriensis expeditae mense Augusto a. D. 1679 per. R. D. Andream Pęgowski, archidiaconum Cracoviensem.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Compendium actorum visitationis exterioris ecclesiarum existentium in et sub decanatu Pilsnensi, Mielecensi, Ropczicensi, Biecensi, Jaslensi et Żmigrodensi, ad archidiaconatum Sandecensem pertinentium, per R. D. Christophorum Kazimirski, praepositum Tarnoviensem mandato Illustrissimi et Reverendissimi Domini Georgii S. R. E. Cardinalis praesbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olyka et Nieswierz ducis a. D. 1595 factae
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Liber continens decreta executiva visitationum et alia ad correctionem et reformationem vitae et morum cleri pertinentia tempore fel. rec. R.D. Bernardi Maciejowski Cardinalis et episcopi Cracoviensis ac ducis Severiensis conscripta ex annis 1601 et sequent
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio quindecim decanatuum, nempe: Skavinensis, Zathoriensis, Novi Montis, Skalensis, Wrocimoviensis, Adreoviensis, Kijensis, Paczanoviensis, Oswiecimensis, Żywiecensis, Witoviensis, Skoliensis, Opatovecensis, Wielicensis et Plesnensis a Peril. et R.D. Nicolao Oborski, episcopo Laodicensis, suffraganeo, archidiacono, vicario in spiritualibus generali Cracoviensi in annis 1663 - 1665 expedita
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Jak cytować?

Maria Działo, "Kościół św. Andrzeja ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-andrzeja

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności