Ołtarz boczny

Dzieje zabytku

Wyposażenie w kościele św. Stanisława w Rabie Wyżnej powstało prawdopodobnie przed 1765 rokiem, gdyż w aktach wizytacji z tego roku wymienionych jest siedem ołtarzy o innych niż w aktach poprzedniej (1728) wezwaniach i ilości. Według opisu ołtarze ozdobione były rzeźbą, miejscami pozłacane, polichromowane i posrebrzane, wszystkie miały malowane obrazy. Podczas przebudowy kościoła rabiańskiego w latach 1841-1843 wszystkie ołtarze zostały „na nowo popostawiane” i pomalowane. W 1863 roku z paroletnich składek parafian zostały „odnowione i ozłocone dwa ołtarze w kaplicy, z których jeden ołtarz przerobiony i powiększony razem 207f 90k”, jakkolwiek nie sposób stwierdzić czy informacja ta dotyczy omawianego retabulum. W 1900 roku w kaplicy Matki Bożej Pocieszenia wymieniony został już wyłącznie jeden ołtarz, za który proboszcz otrzymał upomnienie, ponieważ nie miał relikwii i nie można było odprawiać przy nim mszy świętej. Retabulum odmalowano w 1903 roku. W latach 1961-1969 przeprowadzono gruntowny remont kaplicy, w tym czasie ołtarz został pozłocony. W 1985 roku odnowiono ołtarz Matki Boskiej Rabiańskiej.

Opis

Nastawa architektoniczna, jednoosiowa, jednokondygnacyjna, ustawiona na wysokim cokole. Ołtarz w formie prostopadłościanu o ściętych z przodu narożach z prostokątną, drewnianą mensą, dekorowany trzema płycinami, na froncie monogram Marii ujęty winnym gronem. Na ołtarzu tabernakulum w formie prostopadłościennej skrzynki o ściętych przednich narożach, flankowanej parą pilastrów podtrzymujących gzyms. Drzwiczki w formie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście, ujęte profilowaną ramą, w polu płaskorzeźbiony kielich z hostią.
Nastawa flankowana parą zwróconych na zewnątrz zdwojonych pilastrów i stojącą przed nimi parą kolumn o kapitelach kompozytowych. Podpory dźwigają pełne belkowanie z wyłamanym nad polem środkowym na kształt łuku odcinkowego gzymsem oraz przerwany, półkolisty przyczółek. Po zewnętrznej stronie kolumn dwie konsole, na których stoją figury św. Anny i św. Joachima. W polu głównym nisza w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym nadwieszonym z uskokiem, ujęta profilowaną ramą, dekorowana rocaille'em, wewnątrz mniejszy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w kształcie stojącego prostokąta. W przyłuczach niszy dwie ukwiecone gałązki, na gzymsie uskrzydlona główka anielska, u dołu rocaille'owy kartusz. W miejscu zwieńczenia, na tle okna zamontowany medalion z monogramem Marii w glorii promienistej. Struktura polichromowana w kolorze jasnoniebieskim z beżowymi detalami, ornamentyka, kolumny i profile pozłocone.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany ołtarz powstał z przeznaczeniem do kaplicy pod wezwaniem Matki Bożej, dlatego można się domyślać, że od początku miał maryjne wezwanie, co poświadcza także ikonografia flankujących go figur św. Anny i św. Joachima – rodziców Marii.
Podczas przebudowy w latach 1841-1843 postawiono nową skrzynię ołtarzową i mensę, jakkolwiek sama struktura architektoniczna nastawy nie uległa poważnym zmianom. Najprawdopodobniej zamontowano wówczas nową glorię promienistą w partii zwieńczenia oraz pojedyncze ornamenty, gdyż w większości zachowała się późnobarokowa dekoracja (rocaille).
Nastawa ołtarzowa reprezentuje typ aediculowy, a więc prostej struktury architektonicznej flankowanej parą podpór. Motyw glorii zastosowanej zamiast zwieńczenia był rozwiązaniem, które pojawiło się w Małopolsce już z końcem XVII wieku. Został on spopularyzowany wśród czynnych na tym terenie warsztatów rzeźbiarsko-stolarskich szczególnie dzięki twórczości Baltazara Fontany, którego dzieła wykorzystujące to rozwiązanie były często naśladowane. Motyw glorii w partii zwieńczenia był stosowany z powodzeniem aż po drugą połowę XVIII wieku. Jej montaż na tle okna pozwolił otrzymać w prosty sposób dodatkowe efekty luministyczne, gdyż światło rozświetlając glorię nadawały jej odrealniony charakter. Rozwiązanie to wprowadził Giovanni Lorenzo Bernini w Cathedra Petri, czyli ołtarzu głównym bazyliki watykańskiej. Ta metoda gry światłem, jak również wykorzystywanie ukrytych źródeł światła były stosowane w małej architekturze niemal w całej Europie w XVII i XVIII wieku.
Ołtarz i jego dekoracja figuralna z dużym prawdopodobieństwem została wykonana w warsztacie Korneckich z Gdowa. Wskazują na to cechy formalne rzeźb, jak i architektura ołtarza. Typ aediculowy z parą podpór zwróconą delikatnie na zewnątrz Korneccy stosowali niemal w każdej realizacji dla ołtarzy bocznych (np. w Gdowie, Bochni). Najczęściej jednak nastawa miała zwieńczenie, ono natomiast zakończone było glorią promienistą. Wykorzystanie glorii zamiast zwieńczenia pojawiło się w pierwszej realizacji warsztatu, w ołtarzu głównym w Gdowie. Nie wiadomo jednak, czy wcześniej nastawa posiadała zwieńczenie zastąpione w XIX wieku glorią czy ta ostatnia została wówczas wyłącznie wymieniona na nową.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Struktura architektoniczna przebudowana, z dawnymi i nowymi elementami. Przetarcia i ubytki warstwy polichromii i złoceń. Ołtarz odnawiany w latach 1900, 1903, 1961-1969, 1985.

Streszczenie

Ołtarz powstał z przeznaczeniem do kaplicy pod wezwaniem Matki Bożej przed 1765 rokiem. Najprawdopodobniej został wykonany przez warsztat Korneckich z Gdowa. W latach 1841-1843 został przebudowany i uzupełniony o nowe elementy, jakkolwiek sama nastawa nie uległa poważnym zmianom. Nastawa ołtarzowa reprezentuje typ aediculowy i wykorzystuje motywy charakterystyczne dla włoskiego i środkowo-europejskiego baroku, jak gloria promienista w partii zwieńczenia zamontowana na tle okna.

Bibliografia