W 1581 roku w ówczesnej wsi Raba został wybudowany drewniany kościół. W aktach wizytacji z 1596 roku odnotowano, że był jeszcze niekonsekrowany, a we wnętrzu znajdowały się trzy niekonsekrowane ołtarze i drewniana chrzcielnica. W aktach kolejnej wizytacji z 1618 roku zapisano, że ołtarze dalej nie były poświęcone, a chrzcielnica była już kamienna.
W latach sześćdziesiątych XVII wieku w Rabie wybudowano nowy murowany kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika, który był konsekrowany 14 października 1668 przez biskupa sufragana krakowskiego Mikołaja Oborskiego. W opisie w aktach wizytacji z 1728 roku murowany kościół posiadał kaplice, kamienną posadzkę oraz drewnianą wolnostojącą wieżę. Miał pięć ołtarzy, w tym główny Ukrzyżowania Chrystusa oraz boczne Zdjęcia z Krzyża, Najświętszej Marii Panny, św. Józefa oraz św. Anny w kaplicy, jak również kamienną chrzcielnicę oraz chór muzyczny z organem. Przed 1765 rokiem powstało nowe wyposażenie w kościele, gdyż w aktach wizytacji z 1765 roku wymieniono w świątyni już siedem ołtarzy o nowych wezwaniach, mianowicie główny Świętego Krzyża oraz boczne św. Franciszka, św. Józefa, św. Joachima, Matki Boskiej Różańcowej, św. Stanisława i Matki Boskiej Bolesnej.
W latach 1841-1843 został przeprowadzony remont kościoła. Poszerzono budynek po stronie zachodniej, dobudowując fasadę z wieżą, podwyższono dawne mury kościoła i położono nowy dach, odmalowano wnętrze świątyni razem z wyposażeniem oraz wprawiono nowe drzwi i okna. Kościół ponownie konsekrował 8 listopada 1843 dziekan makowski ksiądz Marcin Leśniak. W 1856 roku kolator kościoła Stefan Sariusz-Wilkoszewski ufundował wieżyczkę na sygnaturkę pokrytą blachą. Staraniem proboszcza Gottfrieda Fritza w latach 1856-1857 pokryto kościół blachą od strony południowo-wschodniej oraz położono nową posadzkę w kaplicy. W 1861 roku dokończono pokrycie dwóch trzecich dachu blachą i wystawiono wokół świątyni nowe sztachety, prace nad dachem ukończono w 1864 roku. Z inicjatywy proboszcza Fritza w tym samym roku odmalowano kaplicę. W latach 1884-1885 pobielono strych kościoła. Aleksander Sowa w 1887 roku sfinansował 12 szyb do okien za 40 złr. Rok później poprawiono dach na kościele oraz wstawiono cztery filary pod chór muzyczny.
Z relacji mianowanego w 1897 roku proboszcza Franciszka Kondelewicza, wynika, że kościół był w złym stanie zachowania. Dlatego też proboszcz zebrał komitet, który uchwalił kwotę na jego odnowienie. Rok później świątynia została wyremontowana na zewnątrz, dostawiono babiniec, odrestaurowano wieżę i blaszany dach. W 1900 roku odmalowano kaplicę i zakrystię. Wybudowano również ogrójec na zewnątrz kościoła, w którym umieszczono malowany tryptyk. W 1901 roku pokryto kościół w części nową blachą, w części dawną, połataną kosztem 125 złr. W 1902 roku proboszcz powziął decyzję o odnowieniu i odmalowaniu wnętrza kościoła za sumę uzbieraną ze składek parafian oraz z datków przekazanych z Ameryki. Pierwsze pomalowano prezbiterium za sumę 700 złr, później „Pan [Piotr] Niziński artysta – malarz, pod którego kierunkiem odbywała się praca namówił mnie do tego, że odmalowano całkiem kościół kosztem 1900 złr. Przedtem jednak musiano wyczyścić ściany kościoła i w tym celu dano sufit z trzciny w presbyterium i nawie, a w środku wybudowano tęczę ozdobną, która bardzo całą świątynie przyozdobiła. Kwota tej przeróbki wynosiła 250 złr”. W latach 1903-1904 odmalowano również wszystkie ołtarze w kościele, a w 1909 roku sprawiono nowy organ. Rok później odrestaurowano wieżę kościelną i pokryto ją eternitem. W 1913 roku położono nową posadzkę kosztem 3000 koron.
W okresie probostwa księdza Józefa Polońskiego, w latach 1927-1932 otynkowano kościół kosztem 400 zł, naprawiono dach na wieży kościelnej i założono piorunochron za około 2000 zł. We wrześniu 1941 roku Niemcy zabrali z kościoła wszystkie dzwony. Od 18 października do 6 grudnia 1942 ówczesne władze zamknęły świątynię na czas epidemii czerwonki, wówczas msze święte odprawiano we dworze lub w domu kościelnego. W 1944 roku zelektryfikowano kościół.
Po zakończeniu II wojny światowej w świątyni rabskiej rozpoczęto prace remontowe. W latach 1945-1946 zreperowano dach świątyni podziurawiony przez kule. W 1947 roku sprawiono nowy dzwon wykonany w firmie Szwabego w Białej oraz małe dzwonki i sygnaturkę. W latach 1947-1950 rozpoczęto pracę nad budową parkanu z ołtarzami wokół kościoła. W 1949 roku pokryto blachą najbardziej zniszczona część dachu od strony wieży i kaplicy za sumę 169 911 zł. W 1951 roku otynkowano i obielono cały kościół z zewnątrz kosztem 6 400 zł.
W latach 1952-1961 pokryto kościół nową blachą (51 000 zł), wprawiono okna w całym kościele (33 000 zł), wybudowano chór organowy (12 500 zł), zainstalowano nową instalację elektryczną (19 000 zł), zakupiono motor do organ (15 000 zł), przeprowadzono radiofonizację w świątyni (22 000 zł), sprawiono drzwi szklane w przedsionku oraz wykonano gruntowny remont organ (12 000 zł). Większa część kosztów za wymienione wyżej prace remontowe w kościele została pokryta z ofiar rodaków z Chicago. W latach 1961-1969 odnowiono wnętrze kaplicy Matki Bożej, które pokryto polichromią przedstawiającą „symboliczne figury w duchu nowoczesnym” wykonaną przez Jerzego Gadomskiego. Następnie odmalowano wnętrze kościoła „kolorem seledynowym, w presbyterium cieplejszym kolorem bladożółtym”. Odnowiono wszystkie obrazy w świątyni i sprawiono kilka nowych. W 1967 roku zakończono prace nad budową parkanu wokół kościoła, wieńcząc je wybudowaniem ołtarza polowego naprzeciwko głównego wejścia do świątyni. Parkan otoczono z zewnątrz topolami i lipami, a od wewnątrz jarzębiną. Zakupiono do kościoła dwa dzwony „Józef” i „Stanisław”. W ostatnich latach probostwa księdza Józefa Polońskiego, mianowicie 1969-1975, zabezpieczono dach, pokrywając go srebrzystą farbą, oczyszczono najstarsze mury kościoła od zewnątrz (zakrystia, kaplica i część prezbiterium) i pokryto je nowym tynkiem kosztem około 60 000 zł oraz pokryto nową blachą jedną czwartą dachu kościelnego. Zebrano również materiał na dalsze prace remontowe w kościele (13 ton wapna, deski).
Mimo nieustających remontów prowadzonych w kościele rabskim od ćwierćwiecza, w 1976 roku nowy proboszcz Wacław Heczko określił stan zachowania świątyni jako zużyty i zniszczały. Wskazał, że dach jest dziurawy, tynki są zawilgocone, wieża odspaja się od reszty budynku, wnętrze jest brudne, wyposażenie zniszczone, sprzęty liturgiczne wytarte, a wokół kościoła stoi woda, etc. 12 lipca 1976 podjęto decyzję o remoncie budynku świątyni. Prace rozpoczęto od restauracji wieży, dachu i zespojenia spękanych ścian. 25 grudnia 1976 ksiądz prałat Mateusz Zdebski dokonał poświęcenia gotowej wieży, fasady i boków świątyni. W 1977 roku do zakrystii dobudowano przedsionek z wiatrołapem, rozebrano starą i wybudowano nową wieżyczkę na sygnaturkę, założono nową radiofonię w kościele, wykonano remont ogrójca, położono nowe tynki na wschodnią, północną i zachodnią ścianę kościoła oraz otoczono je opaską chroniącą przed zawilgoceniem, zakończono prace kamieniarskie wokół muru. Rok później wybudowano nowy piec do ogrzewania kościoła (poświęcony 15 października 1978), wykopano piwnicę, odwodniono kościół i rozpoczęto budowę kaplicy św. Maksymiliana Kolbe i bł. Teresy Ledóchowskiej w miejscu magazynu pod chórem, jak również powiększono przedsionek kościelny. W 1979 roku przeprowadzono remont generalny elektryki kościoła oraz rozpoczęto prace nad ustawianiem więźby i pokryciem dachu blachą, dokończone rok później. W 1980 roku wykonano również stolarkę okienną i drzwiową, a tynkarze sprowadzeni z Lipnicy Małej zaczęli pracę we wnętrzu świątyni. W latach 1982-1983 odrestaurowano chór muzyczny (poświęcony 5 czerwca 1983). Rok później wykonano remont generalny organów (poświęcone 29 kwietnia 1984). W tym samym roku cały kościół obłożono boazerią jesionową. Powzięto decyzję o wykonaniu nowej polichromii, gdyż „kościół w Rabie Wyżnej wewnątrz jest już bardzo zniszczony, brudny, ołtarze spróchniałe. Polichromia z roku 1903 Nizińskiego – zniszczone na suficie. Na ścianach tylko brudne puste ściany. Kuria przez Ks. Biskupa Jana Pietraszkę wskazała artystę Jacka Konarskiego. Konserwator w N. Sączu zatwierdził plany polichromii”. Prace nad polichromią trwały od 1984 do 1986 roku, wykonał je Jacek Konarski z Krzeszowic, przy pomocy Józefa Sasa i Władysława Izdebskiego z Krakowa. W tym czasie odmalowano również wszystkie elementy wyposażenia oraz wybudowano nową kaplicę Miłosierdzia Bożego nad kotłownią. Według kroniki prace trwały 20 miesięcy, a 29 czerwca 1986 pożegnano artystów „Jacka Konarskiego, Gasa [Sasa?] i M. Chromego” (ten ostatni inny, niż artysta wymieniony przy rozpoczęciu prac). Po zakończeniu malowania kościoła, 19 października 1986 rozpoczęto prace nad układaniem nowej posadzki. „Prace prowadzi inż. Nowakowski z Nowego Targu. On sprawdza marmury z kamieniołomów – marmur Morawica – popielaty, czarny – dębnik, Bolechowice – kawowy”. Kładzenie posadzki zakończono 12 kwietnia 1987. W latach 1986-1987 do kościoła rabskiego wykonano również pięć nowych witraży w zakładzie Krzysztofa Paczki w Krakowie (witraż symboliczny, Wniebowstąpienie Pańskie, Zesłanie Ducha Świętego, Wniebowzięcie, Boże Narodzenie). W 1988 roku wykonano do kruchty żelazną i szklaną kratę oraz zamontowano latarnie wokół kościoła kosztem 1 350 000 zł. W latach 1988-1990 Kumorowicz ze Skawy wykonał do kościoła nowe ławki. 11 kwietnia 1990 kardynał Franciszek Macharski dokonał poświęcenia polichromii, witraży, posadzki i ławek w kościele rabskim. W 2011 roku wykonano remont elewacji świątyni.
Kościół murowany, tynkowany, orientowany, jednonawowy. Prezbiterium prostokątne, krótkie, zamknięte trójbocznie, przy północnej ścianie prostokątna zakrystia z niższym przedsionkiem. Od wschodu, na zewnętrznej ścianie prezbiterium ogrójec. Nawa główna szersza od prezbiterium, na rzucie prostokąta, od północy przylega prostokątna kaplica, do której od zachodu dobudowany jest niski przedsionek, od południa przylega kruchta boczna, od zachodu prostokątny przedsionek z wieżą na planie kwadratu. Prezbiterium i nawa nakryte stropami, łuk tęczowy półkolisty, wewnątrz ujęty pilastrami, zakończony kluczem. Dostęp do kaplicy z nawy głównej przez wysokie przejście arkadowe na ścianie północnej, w południowej przejście do kruchty bocznej, na osi, pod chórem wejście do przedsionka. Kaplica boczna sklepiona kolebkowo. Fasada bez podziałów z wbudowaną wieżą, ujętą spłaszczonymi spływami. Na osi portal wejściowy flankowany dwoma pilastrami podtrzymującymi gzyms, na którym znajduje się półkoliste okno. W polu dwuskrzydłowe drzwi wejściowe ujęte opaską tynkową. Wieża dwukondygnacyjna, w dolnej kondygnacji okulus, w górnej okna w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym usytuowane z czterech stron. Na spływach ujmujących wieżę dwa okulusy. Wieża nakryta dachem ostrosłupowym. Południowa ściana oraz prezbiterium opięte grubymi szkarpami nakrytymi daszkami o nieregularnej wysokości. Do wschodniej ściany prezbiterium dobudowany murowany ogrojec flankowany filarami, nakryty wielospadowym daszkiem. Elewacje gładkie, tynkowane zakończone profilowanym gzymsem. Wejścia do kościoła przez przybudówkę kaplicy bocznej od północy oraz przez zachodni przedsionek i południową kruchtę. Okna w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym: siedem w elewacji południowej, trzy w północnej. Okna w formie stojącego prostokąta w dwóch kondygnacjach na północnej i południowej ścianie przedsionka zachodniego. Nawa główna, prezbiterium, kaplica i kruchta boczna nakryte dachem dwuspadowym, zakrystia i przybudówki dachami pulpitowymi.
Najstarsze zachowane partie siedemnastowiecznego kościoła to prezbiterium z zakrystią, kaplica boczna, częściowo mury elewacji północnej i południowej z zachowanymi szkarpami. Podczas remontu świątyni w latach 1841-1843 nadano kościołowi nową formę architektoniczną nawiązującą do austriackich Landspfarrkirche. Były to typowe kościoły budowane według schematycznych projektów urzędowych na terenie Cesarstwa w czasach reform Marii Teresy i Józefa II. W Galicji Zachodniej świątynie tego typu powstawały już od lat siedemdziesiątych XVIII wieku.
Kościół w Rabie Wyżnej nie został wzniesiony od nowa a wyłącznie wtórnie przystosowany do planu urzędowego, dlatego nie odpowiada w całości projektom typowym. Remont polegał na dobudowaniu do istniejącej świątyni zachodniej części z charakterystyczną wieżą na osi fasady oraz na podwyższeniu ścian bocznych i położeniu nowego dachu. Wieża wtopiona w prostą fasadę ujęta spływami była najbardziej znamienną cechą projektów typowych. Wnętrze kościoła rabskiego w zasadzie odpowiadało schematowi Landspfarrkirche, gdyż była to jednonawowa świątynia z węższym prezbiterium, jednak w przeciwieństwie do typowych projektów nakryta była stropem, a nie sklepieniem. Bryła omawianej świątyni jest dużo bardziej skomplikowana od prostego schematu kościoła typowego, gdyż posiada wielobocznie zamknięte prezbiterium, zachowane zostały siedemnastowieczne szkarpy, a do elewacji bocznych przylegają kaplica i kruchta. Z czasem bryłę kościoła jeszcze urozmaicono o dobudowane dodatkowe przedsionki.
W latach sześćdziesiątych XVII wieku w Rabie na miejscu poprzedniego, drewnianego kościoła wybudowano nowy, murowany, który był konsekrowany 14 października 1668 przez biskupa Mikołaja Oborskiego. W latach 1841-1843 kościół przebudowano, poszerzając go po stronie zachodniej i dobudowując fasadę z wieżą. W kościele rabskim od zakończenia drugiej wojny światowej aż do 1985 roku prowadzone były remonty kolejno wszystkich elementów wyposażenia i architektury. Najstarsze zachowane partie siedemnastowiecznego kościoła to mury prezbiterium, częściowo elewacji północnej i południowej z zachowanymi szkarpami oraz kaplica. Podczas remontu świątyni w latach 1841-1843 nadano kościołowi nową formę architektoniczną, nawiązującą do austriackich Landspfarrkirche, a więc typowych kościołów budowanych według schematycznych projektów urzędowych na terenie Cesarstwa w czasach reform Marii Teresy i Józefa II.
Autor: Krzysztof Kazimirski
Autor: Jakub Zaskalski
Paulina Kluz, "Kościół św. Stanisława", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-stanislawa-1