Kościół św. Mikołaja

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Wielka Wieś
Miejscowość
Biały Kościół
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Bolechowice
Parafia
Św. Mikołaja
Tagi
architektura XIX wieku Guzowski Franciszek św. Mikołaj Szostek Franciszek
Identyfikator
DZIELO/10902
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1877 rok
Technika i materiał
wapień, cegła, techniki ciesielskie, murarskie, tynkowanie, blacha cynkowa
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Początki pierwszej świątyni w Białym Kościele sięgają XV wieku. Święty Mikołaj, jako patron parafii po raz pierwszy został odnotowany w aktach wizytacji biskupiej z końca XVI wieku. Kościół mógł jednak nosić podwójne wezwanie, ponieważ w patrocinium przywołanym przez Jana Długosza wymieniona była św. Maria Magdalena, która obok św. Mikołaja pojawiła się jako patronka jeszcze w aktach wizytacji z 1783 roku. Pierwsza świątynia w Białym Kościele była murowana. Według starych inwentarzy na odrzwiach miała być wyryta data „1411”. Kościół ten miał sklepione prezbiterium, a w nawie strop drewniany. Podobnie posadzka, częściowo była kamienna, a częściowo drewniana. Do świątyni prowadziły dwa wejścia, jedno od strony południowej i drugie przez drzwi główne od zachodu. Nad środkiem kościoła wznosiła się wieżyczka na sygnaturkę. Według akt wizytacji z XVII wieku na główne wyposażenie świątyni składały się: ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej i dwoma obrazami św. Michała Archanioła, ołtarz św. Mikołaja, ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego, chrzcielnica, ambona z figurą św. Michała Archanioła oraz konfesjonał. Okna w świątyni, co było charakterystyczne dla architektury średniowiecznej, znajdowały się tylko od południa. W późniejszej wizytacji z 1783 roku w kościele znajdowały się już cztery ołtarze: Matki Boskiej, św. Mikołaja, Pana Jezusa, św. Marii Magdaleny, które były „stare i spróchniałe”. Świątynię tę rozebrano w 1876 roku w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Wincenty Kozłowski. Dlatego niezwykle cenne są opisy niezachowanej budowli. Jeden z nich z 1862 roku znajduje się w archiwum parafialnym: „W pośrodku wsi Białego Kościoła zwanej znajduje się kościół parafialny pod założeniem św. Mikołaja Biskupa, lecz w którym roku był i przez kogo wystawiono nie wiadomo, bo tradycyi nie ma żadnej. Kościół ten wymurowany z kamienia na wapno, nad prezbiterium tylko sklepiony, a dalej powała z podsiębitką w pośrodku kościoła jest kopuła, w której znajduje się sygnaturka. Zakrestya podobnież murowana i sklepiona z podłogą drewnianą. Kruchta od strony południowej jest murowana z powałą i podłogą. Cały ten kościół co do murów obecnie znajduje się w dobrym stanie oprócz dachu, któren jest zupełnie zły i sygnatura z kopułką spiesznej reperacyi potrzebuje. Od zachodu znajduje się przybudowana przez ś[więtej] p[amięci] ks[iędza] Naporskiego kruchta z powałą i podłogą obecnie już zgniłą oraz drzwiami na cmentarz podwójnemi. […] Cmentarz koło kościoła od strony południowej ma ¾ muru, od strony zaś zachodniej, północnej i wschodniej jest tylko sztachetami niskiemi w belki wprawionymi obwiedziony, których stan jest średni. […] Dzwonnicy nie ma żadnej tylko jeden dzwon na drzewie a drugi na dwu słupach bez nadkrycia jest zawieszony”.

W 1877 roku rozpoczęto budowę nowej świątyni z inicjatywy proboszcza księdza Wincentego Kozłowskiego. Prace ciesielskie wykonał Franciszek Szostek, a prace murarskie Franciszek Guzikowski. Kościół konsekrował Teofil Kuliński 20 czerwca 1884. W 1924 roku proboszcz Tomasz Czaplicki zorganizował remont świątyni. Roboty malarskie i pozłotnicze wykonał malarz Karol Grzywacz z Olkusza. W 1951 roku wstawiono siedem nowych witraży, które wykonała firma „Dębski” z Krakowa. Konfesjonały oraz ławki są dziełem Edwarda Sałęgi z około 1980 roku. Stolarz wykonał również boazerię w kościele w 1979 roku. W 1978 roku między starą zakrystią a kruchtą dobudowano nową zakrystię. Do najcenniejszych dzieł w świątyni należy obraz Matki Boskiej Śnieżnej, który według umieszczonej na nim inskrypcji został namalowany w 1698 roku w Krakowie. Wizerunek umieszczony jest w ołtarzu głównym wykonanym przez Pawła Turbasa w czwartej ćwierci XIX wieku. Artysta ten jest również autorem pozostałego wyposażenia: ołtarzy i architektonicznej oprawy chrzcielnicy

Opis

Kościół jest usytuowany w centrum wsi Biały Kościół, na północ od głównej drogi z Krakowa do Olkusza. Teren wokół niego jest otoczony wysokim, kamiennym murem, otynkowanym. Główne wejście znajduje się w murze od zachodu z bramką i dwiema furtkami, flankowanymi przez cztery masywne filary, zdobione ostrołukowymi blendami. Na szczycie filarów ustawione są rzeźby św. Mikołaja i św. Stanisława oraz dwa wazony płomieniste po bokach. Na południowy zachód od kościoła wybudowana jest w ogrodzeniu kaplica. Ponadto w murze są jeszcze trzy wnęki, przykryte daszkami, w których umieszczone są figury.

Kościół jest orientowany, murowany, otynkowany. Wnętrze świątyni tworzy niewielkie, prostokątne, jednoprzęsłowe prezbiterium zakończone prostą ścianą i nakryte pozornym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nawa jest szersza, na planie prostokąta, nakryta drewnianym stropem z kasetonami, oddzielona od prezbiterium szeroką ostrołukową arkadą w ścianie tęczowej. Od południa do prezbiterium przylega założona na planie prostokąta zakrystia ze sklepieniem beczkowym (pozostawiona ze starego kościoła). Do tej części wzdłuż południowej ściany nawy przylegają kruchta oraz nowo wybudowana druga zakrystia. Na zachodniej ścianie nawy chór muzyczny, dostępny klatką schodową od strony nawy.

Nawę oświetlają umieszczone w południowych i północnych ścianach prostokątne, zamknięte ostrołukowo, rozglifione okna. Na ścianie północnej trzy, a na południowej dwa oraz jedno mniejsze, usytuowane pośrodku nawy nad kruchtą. W prezbiterium są dwa okna na ścianie wschodniej. Wszystkie otwory okienne w kościele wypełnione są witrażami. Do świątyni prowadzą trzy wejścia: główne od strony zachodniej, drugie przez zakrystię od strony wschodniej oraz trzecie przez kruchtę od południa. Wejście główne prowadzi poprzez dwuskrzydłowe drzwi z kruchty pod wieżą. Drzwi między kruchtą a nawą główną są dębowe, przeszklone; za nimi zamocowana jest metalowa krata.

W zewnętrznej elewacji kościoła widoczny jest niewysoki, kamienny cokół, wykonany z regularnych ciosów kamienia. Prezbiterium niższe od nawy. We wschodniej ścianie, pomiędzy dwoma oknami znajduje się niewielka wnęka, zakończona łukiem półkolistym z figurą Matki Boskiej w polu; powyżej w trójkątnym szczycie umieszczone jest niewielkie, wąskie okienko zakończone łukiem ostrołukowym. Elewacje są bez podziałów architektonicznych. Do zachodniej fasady kościoła dostawiona jest założona na planie kwadratu trójkondygnacyjna wieża-dzwonnica. Poszczególne kondygnacje ustawione są na niskich cokołach i zamknięte profilowanymi gzymsami. W dolnej kondygnacji na osi kościoła, prostokątne wejście do kruchty zaakcentowane rozglifionym portalem w kształcie ostrołukowej arkady i dwustopniowymi schodami. W drugiej kondygnacji ostrołukowe okno zamknięte parą ostrołukowych blend, połączonych jednym parapetem, od góry zamknięte dekoracyjnym trójarkadkowym fryzem. Trzecia kondygnacja ośmioboczna, w każdej ze ścian naprzemiennie ostrołukowe okno lub blenda. Całość nakryta ośmiobocznym, smukłym dachem wieżowym, zakończonym krzyżem osadzonym na kuli; u dołu artykułowanym ośmioma, małymi wieżyczkami. Po bokach wieży, na ścianie zachodniej nawy dwie prostokątne blendy, zamknięte ostrołukowo. Prezbiterium i nawa przykryte stromymi dachami dwuspadowymi. Wieżyczka na sygnaturkę ośmioboczna z latarnią.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Mikołaja w Białym Kościele został wybudowany w 1877 roku w stylu eklektycznym z niewielką przewagą cech neogotyku. Świątynia jest budowlą o prostych formach architektonicznych, jedynie tzw. stara zakrystia pochodzi z poprzedniego budynku. Cechy neogotyckie są zaznaczone powierzchownie na tradycyjnej bryle i konstrukcji kościoła. Świątynię wybudowali miejscowi rzemieślnicy: Franciszek Szostek i Franciszek Guzowski. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły autora projektu.

Streszczenie

Kościół św. Mikołaja w Białym Kościele został wybudowany w 1877 roku w stylu eklektycznym z niewielką przewagą cech neogotyku. Świątynia jest budowlą o prostych formach architektonicznych, jedynie tzw. stara zakrystia pochodzi z poprzedniego budynku. Cechy neogotyckie są zaznaczone powierzchownie na tradycyjnej bryle i konstrukcji kościoła. Świątynię wybudowali miejscowi rzemieślnicy: Franciszek Szostek i Franciszek Guzowski. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły autora projektu. Kościół konsekrował Teofil Kuliński 20 czerwca 1884. W 1951 roku wstawiono siedem nowych witraży, które wykonała firma „Dębski” z Krakowa. Konfesjonały oraz ławki są dziełem Edwarda Sałęgi z około 1980 roku. Stolarz wykonał również boazerię w kościele w 1979 roku. Do najcenniejszych dzieł w świątyni należy obraz Matki Boskiej Śnieżnej, który według umieszczonej na nim inskrypcji został namalowany w 1698 roku w Krakowie. Wizerunek umieszczony jest w ołtarzu głównym wykonanym przez Pawła Turbasa w czwartej ćwierci XIX wieku. Artysta ten jest również autorem pozostałego wyposażenia świątyni: ołtarzy i architektonicznej oprawy chrzcielnicy.

Bibliografia

Wiśniewski Jan, "Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem", Marjówka Opoczyńska 1933
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Kornecki Marian , "Sztuka sakralna", Kraków 1993
Sawicki Tomasz, "Paweł Turbas – wspomnienie mistrza w 89. rocznicę śmierci" , „Ilcusiana” , s. 88-95
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
Natanek Piotr, "Informator Archidiecezji Krakowskiej 2000. Parafie i kościoły", Kraków 2000

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum Skalnensis, Wolbromensis, Leloviensis, Bytomiensis et Plesnensis ad Archid. Crac. pertinentium per R. D. Christoph. Kazimirski, Ep. Kijov Praep. Tarnov. a. D. 1598 factae.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio interior decanatuum: Voynicensis, Scalensis - Opatovecensis - Pacanoviensis - Kijensis - Andreoviensis - Sokolinensis, ad archidiaconatum Cracoviensem pertinentium, per R. D. Joannem Foxium, archidiaconatum Cracoviensem, prothonotarium apostolicum a. D. 1618 incepta et eodem finita et absoluta
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio externa decanatus Dobcicensis, Lipnicensis, Voynicensis, Skalensis et Opatovicensis per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem a. D. 1618 peracta
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum: Wielicensis, Proszoviensis, Lipnicensis et Skalensis per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem ex commissione R. D. Andreae Lipski, episcopi Cracoviensis in a. D. 1628 - 1629 factae.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Compendium actorum visitationis exterioris ecclesiarum existentium in et sub decanatu Pilsnensi, Mielecensi, Ropczicensi, Biecensi, Jaslensi et Żmigrodensi, ad archidiaconatum Sandecensem pertinentium, per R. D. Christophorum Kazimirski, praepositum Tarnoviensem mandato Illustrissimi et Reverendissimi Domini Georgii S. R. E. Cardinalis praesbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olyka et Nieswierz ducis a. D. 1595 factae
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Liber continens decreta executiva visitationum et alia ad correctionem et reformationem vitae et morum cleri pertinentia tempore fel. rec. R.D. Bernardi Maciejowski Cardinalis et episcopi Cracoviensis ac ducis Severiensis conscripta ex annis 1601 et sequent
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio quindecim decanatuum, nempe: Skavinensis, Zathoriensis, Novi Montis, Skalensis, Wrocimoviensis, Adreoviensis, Kijensis, Paczanoviensis, Oswiecimensis, Żywiecensis, Witoviensis, Skoliensis, Opatovecensis, Wielicensis et Plesnensis a Peril. et R.D. Nicolao Oborski, episcopo Laodicensis, suffraganeo, archidiacono, vicario in spiritualibus generali Cracoviensi in annis 1663 - 1665 expedita
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio ecclesiarum parachialium, praebendarum, capellarum, hospitalium, confraternitatum, nec non beneficiorum in decanatu Scalensi Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae per me Andream Nehrebecki S.Th.D., Insignis Collegiatae Sandomieriensis canonicum et scholasticum Scarbimieiensem, delegatum et deputatum extraordinarium visitatorem a.D. 1748 die 23 mensis Aprilis inchoata, ac successivo anno eodem 1748 diec 24 Octobris finita

Autor: Andrzej Nehrebecki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Protokuł Wizyty Generalney z Dekanatow Skalskiego i Nowogurskiego
Archiwum Parafialne w Białym Kościele, Inwentarz podawczy fundi instructi kościoła i plebanii w Białym Kościele po śmierci ks. Jana Naporskiego na osobę ks. Józefa Słupieńskiego Administratora tejże parafii przez Kassyera Miasta Skały delegowanego w dniu 3. października 1862 r. spisany oraz inne materiały z Archiwum Parafialnego w Białym Kościele.

Archiwum Parafialne w Białym Kościele, Kontrakt z Franciszkiem Szostkiem na prace ciesielskie przy budowie kościoła, 1877 rok.

Archiwum Parafialne w Białym Kościele, Kontrakt z Franciszkiem Guzikowskim na prace murarskieprzy budowie kościoła, 1877 rok.

Archiwum Parafialne w Białym Kościele, Wizytacja kanoniczna, 8 czerwca 1922.

Archiwum Parafialne w Białym Kościele, Sprawozdanie z wizytacji kanonicznej, 21/22 czerwca 1954.

Archiwum Parafialne w Białym Kościele, Inwentarz kościoła i beneficjum parafii, 1954 r.

Archiwum Parafialne w Białym Kościele, Protokół z posiedzenia Komisji odbytej dnia 19 maja 1959 w Białym Kościele celem zaopiniowania przeprowadzanych prac. Szkic historyczny parafii.

Jak cytować?

Maria Działo, "Kościół św. Mikołaja ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-mikolaja-5

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności