Ołtarz główny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Wieliczka
Miejscowość
Grabie
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Niepołomice
Parafia
Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Tagi
paludament sztuka pierwszej połowy XVIII wieku
Miejsce przechowywania
prezbiterium
Identyfikator
DZIELO/01569
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
1742-1747
Technika i materiał
drewno, techniki stolarskie i rzeźbiarskie, polichromowane, złocenie
Wymiary podstawowe
szerokość – ok. 4 m
wysokość – ok. 5 m
Autor noty katalogowej
Paulina Kluz
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Ołtarz główny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny powstał po 1742 roku, kiedy wybudowano nowy kościół w Grabiu, a przed 1747, gdyż wymieniony jest w aktach wizytacji z tego roku. Omawiane retabulum z relikwiami św. Faustyny i św. Sewera było konsekrowane 17 września 1749 przez biskupa Michała Kunickiego. W 1833 roku kosztem Franciszka Miczy ołtarz został odmalowany na kolor perłowy i pozłocony przez Józefa Korneckiego z Wieliczki. W czasie remontu kościoła w latach 1835-1836 przy podnoszeniu ściany wschodniej prezbiterium „[cieśle] nierozważnie odcieli przymocowany do niego wielki ołtarz, upadł na kamienie kościoła i potłukł się w kawałki”. Następnie „majster” poskładał kawałki ołtarza w całość i je skleił, jakkolwiek odpadło złoto z ramy obrazu. Ołtarz został ponownie przymocowany do ściany. W 1844 roku zebrano odpowiednią kwotę na odnowienie tego retabulum. W tym celu zamówiono pozłotnika Jana Kantego Juchackiego z Krakowa, który razem z innymi malarzami odmalował na biało ołtarz główny i pozłocił dekoracje, ramę do obrazu i tabernakulum. W 1883 roku staraniem proboszcza ze składek parafian zebrano środki na odnowienie ołtarza głównego wraz z czterema figurami bocznymi, przy czym większość pozłocona była prawdziwym złotem. Podczas remontu kościoła w 1907 roku wyczyszczono ołtarz główny i uzupełniono złocenia. W czasie renowacji kościoła prowadzonej w 1959 roku przez Józefa Nawałkę z Krakowa wraz z pomocnikami pozłocono ołtarz główny. W 1987 roku konserwatorzy prowadzili prace przy ołtarzu, został on wówczas zaimpregnowany, a rok później pozłocony.

Opis

Ołtarz prostopadłościenny, murowany, w drewnianej obudowie, z drewnianą mensą. Antependium w kształcie leżącego prostokąta ujętego profilowaną ramą, dekorowane monogramem imienia MARIA w środku pola i symetrycznie rozłożonymi po bokach różanymi gałązkami. Na mensie ustawione architektoniczne tabernakulum.
Nastawa w formie paludamentu podwiązanego po bokach sznurem z chwostami, lamowanego frędzlą, zwieńczonego baldachimem utworzonym z fragmentu wklęsło-wypukłego gzymsu z lambrekinem i rokokowym kartuszem. W polu paludamentu wnęka w kształcie stojącego prostokąta o wklęsłych górnych narożach w profilowanej ramie, ustawiona na cokole ujętym spływami wolutowymi. Wewnątrz obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem ujęty grubą ramą dekorowaną akantem i palmetami, ponad nim uskrzydlona główka anielska. Wnękę flankują dwa unoszące się putta, powyżej niej kartusz z monogramem Marii. Paludament dekorowany plastycznymi gwiazdami. Po bokach nastawy dwie bramki z otworami wejściowymi w formie stojącego prostokąta, zamkniętymi prostym gzymsem ze znajdującymi się powyżej postumentami dekorowanymi różami, na których stoją dwie figury aniołów. W górnej części, z obydwu stron nastawy poziome listwy konstrukcyjne mocujące całość retabulum do ścian bocznych prezbiterium, dekorowane są uskrzydlonymi główkami anielskimi z muszlami oraz roślinnymi festonami. Paludament polichromowany wewnątrz na biało, zewnątrz na niebiesko z pozłacanymi detalami.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarze niearchitektoniczne w formie paludamentu (płaszcza) występują niezwykle rzadko. Jakkolwiek paludament sam w sobie bardzo często pojawia się w ołtarzach architektonicznych jako element stanowiący oprawę przeważnie dla cudownych wizerunków. Pojawia się w różnych formach, przykładowo jako tło dla obrazu w polu głównym ołtarza (np. w Inwałdzie), jako element zwieńczenia, najczęściej z baldachimem oraz w formie malowanej na ścianie tkaniny flankującej architektoniczny ołtarz.
Płaszcz zwieńczony koroną w heraldyce stanowi ozdobę pełnej wersji herbu, która występowała od XVI wieku w herbach monarchów, książąt oraz wysokich dostojników świeckich i kościelnych. Jego forma nie wywodzi się jednak od płaszcza, jako elementu ubioru (łac. paludamentum – rzymski płaszcz wełniany), a od baldachimu z tkaniny zdobiącego tron. W sztukach plastycznych jego forma tworzyła godną oprawę dla cudownych wizerunków, w przypadku przedstawień Matki Boskiej, szczególnie podkreślającą ich królewski charakter.
Forma paludamentu ołtarza głównego w Grabiu jest bezpośrednio zaczerpnięta z heraldyki, gdyż w taki sam sposób jak w płaszczach heraldycznych tkanina podwiązana jest po bokach złotymi sznurami z chwostami, brzegi obszyte są frędzlą, a fragment gzymsu z lambrekinem pełni funkcję baldachimu trzymającego tkaninę.
Typ niearchitektonicznego baldachimowego ołtarza pojawił się na górnych Węgrzech w pierwszej połowie XVIII wieku w twórczości działającego tam wiedeńskiego rzeźbiarza – Georga Rafaela Donnera. Geneza formalna tego rozwiązania upatrywana jest w twórczości wiedeńskich architektów, szczególnie Johanna Bernarda Fischera von Erlach. Donner wykonał dwie tego rodzaju realizacje w Bratysławie, pierwszą był ołtarz w kaplicy św. Jana Jałmużnika (1729-1732) w katedrze św. Marcina, drugą zaś maryjny ołtarz boczny (1736) w kościele Trynitarzy. Ten typ retabulum nie zyskał jednak szczególnej popularności i pojawił się tylko na terenie dzisiejszej zachodniej Słowacji w dziełach warsztatu Donnera.
Ołtarz główny w Grabiu nie był dotychczas przedmiotem badań i nieznane jest jego autorstwo. Jakkolwiek w dotychczasowej literaturze wykonanie dwóch puttów flankujących obraz oraz dwóch figur z relikwiarzy z ołtarza przypisano Antoniemu Gegenbauerowi. Wydaje się, że rzeźbiarz ten wykonał również pozostałą rzeźbę figuralną, czyli dwa anioły na bramkach, gdyż sposób ich rzeźbienia odpowiada tworzonym przez niego dziełom. Rzeźbiarz ten zatem jest najpewniej wykonawcą również omawianego, w pełni rzeźbiarskiego ołtarza w formie paludamentu. Gegenbauer był z pochodzenia Austriakiem, dlatego typ niearchitektonicznego ołtarza baldachimowego mógł być mu znany z realizacji artystów środowiska wiedeńskiego bądź nawet dzieł samego Donnera. Antoni Gegenbauer w 1755 roku został wpisany w poczet obywateli Krakowa, zaś do samego miasta przybył nieco wcześniej, gdyż w 1754 roku wystąpił w metrykach jako ojciec chrzestny. Wykonanie ołtarza głównego w Grabiu w latach 1742-1747 byłoby zatem jego najwcześniejszą rozpoznaną realizacją w Rzeczypospolitej, przesuwającą jego przyjazd o kilka lat wcześniej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ołtarz był odmalowywany i pozłacany w latach 1833, 1844, 1833, 1959 i 1987.

Streszczenie

Ołtarz główny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny powstał w latach 1742-1747, konsekrowany był w 1749 roku. Jest w typie niearchitektonicznego retabulum baldachimowego, z podwieszonym paludamentem o formie najpewniej inspirowanej płaszczem heraldycznym. Miał stanowić godną oprawę dla wizerunku maryjnego, podkreślającą królewski charakter Matki Bożej. Najbardziej prawdopodobnym wykonawcą w pełni rzeźbiarskiego ołtarza głównego w Grabiu jest Antoni Gegenbauer, który wykonał jego dekorację rzeźbiarską oraz dwie figury z relikwiarzy tego retabulum.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Krasnowolski Bogusław, "Brzegi i Grabie. Małe ojczyzny" , [w:] "Brzegi i Grabie pod Niepołomicami. Historia, zwyczaje, pisarstwo, dzieje jednej rodzimy" , red.Żyznowski Wiesław , Siercza 2007 , s. 17-155
Kracik Jan, "Konsekracje kościołów i ołtarzy w diecezji krakowskiej w XVII-XVIII wieku" , „Nasza Przeszłość” , s. 111-147
Chmelinová Katarína, "Miesto zázrakov. Premeny barokového oltára, 24. jún - 28. august 2005", Bratislava 2005
"Słownik terminologiczny sztuk pięknych", Warszawa 2011
Dettloff Anna, "Rzeźba krakowska drugiej połowy XVIII w. Twórcy, nurty i tendencje", Kraków 2013
Znamierowski Alfred, "Wielka księga heraldyki", Warszawa 2008

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Jak cytować?

Paulina Kluz, "Ołtarz główny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-67

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności