Grabie

Opis topograficzny

Grabie to wieś w gminie Wieliczka w powiecie wielickim województwa małopolskiego. Położona jest w widłach Wisły i uchodzącego do niej potoku Podłężanka, na terenie Niziny Nadwiślańskiej, na żyznych glebach zalewowych. Rzeka często zmieniała swój bieg, co niejednokrotnie miało poważne konsekwencje dla wsi. Grabie od zachodu graniczą z Brzegami, od południa z Węgrzcami Wielkimi, od wschodu z Niepołomicami, a od północy z Pleszowem należącym do krakowskiej dzielnicy Nowa Huta.

Streszczenie dziejów

Grabie powstały przed 1405 rokiem, kiedy Władysław Jagiełło zezwolił stolnikowi krakowskiemu Wierzbięcie z Branic przenieść je oraz Ruszczę i Mikluszowice na prawo niemieckie. Wieś pozostawała własnością Branickich do drugiej połowy XVIII wieku. Wielu mieszkańców Grabia trudniło się rybactwem na Wiśle, ale rzeka przynosiły też regularne powodzie i zmiany granic wsi. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Grabie znalazły się w okręgu wielickim, cyrkułu bocheńskiego austriackiej Galicji. W drugiej połowie XIX wieku we wsi rozwijały się samorządowe organizacje społeczne, takie jak kasa pożyczkowa, kółko rolnicze i Ochotnicza Straż Pożarna. Po drugiej wojnie światowej wielu mieszkańców znalazło prace w kombinacie metalurgicznym w krakowskiej Nowej Hucie. Obecnie ważnymi instytucjami są prowadzone przez Samarytański Ruch Maryi „Jedność”, Centrum Fatimy, Miasteczko Osób Niepełnosprawnych i Dom Pomocy Społecznej „Miłosierny Samarytanin”.

Dzieje miejscowości

Grabie powstały przed 1405 rokiem, kiedy Władysław Jagiełło zezwolił stolnikowi krakowskiemu Wierzbięcie z Branic przenieść je oraz Ruszczę i Mikluszowice na prawo niemieckie. Wieś pozostawała w rękach spadkobierców Wierzbięty z rodziny Branickich do drugiej połowy XVIII wieku. Między 1420 a 1424 rokiem do Grabia przeniesiono kościół parafialny z Woli Rusieckiej, po tym gdy zmieniająca swój bieg Wisła oddzieliła obie wsie, a ponadto zalewała i niszczyła wolski kościół. W 1490 roku bracia Hieronim, Piotr i Wierzbięta podzielili się dobrami ziemskimi i ustali, że chłopi z ich wsi w tym z Grabia będą mieli prawo swobodnego połowu ryb w Wiśle. Grabie było często i regularnie zalewane przez Wisłę. Zagrożenie to powodowało, że wieś była zamieszkana tylko przez biednych chłopów i rybaków. Według rejestru poborowego województwa krakowskiego z 1581 roku w Grabiu było pięciu komorników z bydłem, trzech komorników bez bydła, dziewięciu rybitwów i jeden przekupień. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Grabie znalazły się w okręgu wielickim, cyrkułu bocheńskiego austriackiej Galicji. W latach osiemdziesiątych XVIII wieku Wisła ponownie zmieniła bieg, a w konsekwencji obecne starorzecze w Chałupkach i Woli Rusieckiej naprzeciw Grabia oraz Holendry naprzeciw Szczurowa znalazły się na lewym brzegu i zostały włączone do Branic i Pleszowa. W tym okresie często zmieniali się właściciele wsi. Grabie należały wówczas do Sanguszków, Potockich, Lubomirskich i Radziwiłłów. Ostatecznie w 1817 roku posiadali je bracia Józef i Michał Badeni, a w 1830 roku wyłącznie Michał Badeni. W połowie XIX wieku pojawiła się groźba odcięcia głębokiego zakola Wisły rozdzielającego Zambrzeg od Szczurowa, dlatego wykonano przekop u jego nasady. Kępa w dalszym ciągu pozostawała częścią Grabia. W tym okresie doszło do pełnej integracji wsi z osadami Szczurów i Zambrzeg. Wspólny dla nich folwark znajdował się w północnej części ostatniej wsi. W 1848 roku przez wieś przemaszerowały wojska rosyjskie śpieszące na pomoc monarchii habsburskiej w tłumieniu powstania węgierskiego, a także wybuchła epidemia cholery. W tym samym roku w wyniku uwłaszczenia chłopi przejęli na własność uprawianą przez siebie ziemię. Odtąd większość rodzin utrzymywała się z własnych gospodarstw, ale część mieszkańców zarabiało na życie, zatrudniając się w okolicznych folwarkach. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Grabie stały się gminą w powiecie wielickim. W drugiej połowie XIX wieku jak wynika ze „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”w Grabiu mieszkało 560 mieszkańców. Pod koniec XIX wieku we wsi działał Maciej Szarek, jeden z pierwszych polskich poetów i pisarzy ludowych, mieszkający w sąsiednich Brzegach. To z jego inicjatywy w 1898 roku w Grabiu powstała szkoła ludowa. W 1890 roku otworzono Kasę oszczędnościowo-pożyczkową systemu Reiffeisena. Po powodzi w 1903 roku i usypaniu wałów od Grabia został oddzielony przysiółek Kępa. W 1904 roku na walnym zebraniu Kółka Rolniczego podjęto decyzją o powołaniu Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1907 roku Stanisław Badeni sprzedał cały branicki klucz dóbr, do którego należał majątek ziemski w Grabiu Władysławowi Wimmerowi. W 1912 w Grabiu powstała spółka mleczarska, w 1913 czytelnia ludowa, a w 1914 roku szkoła ludowa otrzymała nową siedzibę.W czasie pierwsze wojny światowej Grabie zostały zajęte przez wojska rosyjskie. Żołnierze grabili mieszkańców, a ponadto wieś ucierpiała w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Na przełomie 1914 i 1915 roku dzięki skutecznej kontrofensywie wojsk austro-węgierskich front na trwale oddalił się od miasta. W 1917 roku majątek ziemski w Grabiu przeszedł na własność Henryka i Marii Janko, którzy w 1926 roku przeprowadzili jego parcelację. Na początku lat dwudziestych rozpoczęto eksploatację żwiru w starorzeczu „Wiślisko”. W czasie drugiej wojny światowej Grabie znalazły się pod okupacją niemiecką na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Codziennością mieszkańców były rekwizycje, a zdarzały się wywózki do Rzeszy i morderstwa. Kilku mieszkańców w 1941 roku wcielono do wojskowych taborów sanitarnych i wysłano na front wschodni. W okolicach Grabia aktywnie działała partyzantka Batalionów Chłopskich. Bohaterstwem odznaczyła się rodzina Kępów, która w swoim gospodarstwie przez ponad dwa lata ukrywała żydowską rodzinę Heislerów. Za swój czyn została w 1992 roku uhonorowana medalem Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. W czasie wojny został zniszczony budynek szkoły ludowej, a odbudowa trwała do lat pięćdziesiątych. Wielkie zmiany w życiu mieszkańców Grabia spowodowała budowa kombinatu metalurgicznego w krakowskiej Nowej Hucie, która dała zatrudnienie wielu dotychczasowym rolnikom. W latach pięćdziesiątych wieś zelektryfikowano. W 1996 roku zakończono budowę Domu Ludowego. W 1974 roku rozpoczęto doprowadzanie do wsi gazu ziemnego. W 1979 roku w Kępie utworzono wielkie żwirowisko, które następnie zamieniono na kilka sztucznych zbiorników wodnych. Ulice we wsi wyasfaltowano jednak dopiero w 1984 roku. Po powodzi w 1997 roku naprawiono wały a strażnicę wyposażono w magazyn ze sprzętem ratownictwa przeciwpowodziowego. Od 1999 roku Szkoła Podstawowa w Grabiu nosi imię Macieja Szarka. Obecnie we wsi znajduje się Centrum Fatimy, należące do Samarytańskiego Ruchu Maryi „Jedność”, kierowane przez księdza generała Andrzeja Michałka, i Miasteczko Osób Niepełnosprawnych, również będące własnością zakonu. Samarytanie prowadzą tutaj także Dom Pomocy Społecznej „Miłosierny Samarytanin”. W latach pięćdziesiątych powstał Klub piłkarski Wiślanka Grabie, który w sezonie 2017/2018 reprezentował wieś w rozgrywkach IV ligi, co stanowiło najwyższy poziom rozgrywkowy, na jakim klub występował. W Domu Kultury siedzibę ma Koło Gospodyń Wiejskich i Ochotnicza Straż Pożarna. W ostatnich latach do wsi napływa coraz więcej ludności z sąsiedniego Krakowa, a w konsekwencji rozwijają się usługi. Powstały piekarnia, sklepy spożywcze, kawiarnia i warsztaty samochodowe.

Bibliografia