Grabie

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Wieliczka
Autor opracowania
Stanisław Witecki
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Grabie to wieś w gminie Wieliczka w powiecie wielickim województwa małopolskiego. Położona jest w widłach Wisły i uchodzącego do niej potoku Podłężanka, na terenie Niziny Nadwiślańskiej, na żyznych glebach zalewowych. Rzeka często zmieniała swój bieg, co niejednokrotnie miało poważne konsekwencje dla wsi. Grabie od zachodu graniczą z Brzegami, od południa z Węgrzcami Wielkimi, od wschodu z Niepołomicami, a od północy z Pleszowem należącym do krakowskiej dzielnicy Nowa Huta.

Streszczenie dziejów

Grabie powstały przed 1405 rokiem, kiedy Władysław Jagiełło zezwolił stolnikowi krakowskiemu Wierzbięcie z Branic przenieść je oraz Ruszczę i Mikluszowice na prawo niemieckie. Wieś pozostawała własnością Branickich do drugiej połowy XVIII wieku. Wielu mieszkańców Grabia trudniło się rybactwem na Wiśle, ale rzeka przynosiły też regularne powodzie i zmiany granic wsi. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Grabie znalazły się w okręgu wielickim, cyrkułu bocheńskiego austriackiej Galicji. W drugiej połowie XIX wieku we wsi rozwijały się samorządowe organizacje społeczne, takie jak kasa pożyczkowa, kółko rolnicze i Ochotnicza Straż Pożarna. Po drugiej wojnie światowej wielu mieszkańców znalazło prace w kombinacie metalurgicznym w krakowskiej Nowej Hucie. Obecnie ważnymi instytucjami są prowadzone przez Samarytański Ruch Maryi „Jedność”, Centrum Fatimy, Miasteczko Osób Niepełnosprawnych i Dom Pomocy Społecznej „Miłosierny Samarytanin”.

Dzieje miejscowości

Grabie powstały przed 1405 rokiem, kiedy Władysław Jagiełło zezwolił stolnikowi krakowskiemu Wierzbięcie z Branic przenieść je oraz Ruszczę i Mikluszowice na prawo niemieckie. Wieś pozostawała w rękach spadkobierców Wierzbięty z rodziny Branickich do drugiej połowy XVIII wieku. Między 1420 a 1424 rokiem do Grabia przeniesiono kościół parafialny z Woli Rusieckiej, po tym gdy zmieniająca swój bieg Wisła oddzieliła obie wsie, a ponadto zalewała i niszczyła wolski kościół. W 1490 roku bracia Hieronim, Piotr i Wierzbięta podzielili się dobrami ziemskimi i ustali, że chłopi z ich wsi w tym z Grabia będą mieli prawo swobodnego połowu ryb w Wiśle. Grabie było często i regularnie zalewane przez Wisłę. Zagrożenie to powodowało, że wieś była zamieszkana tylko przez biednych chłopów i rybaków. Według rejestru poborowego województwa krakowskiego z 1581 roku w Grabiu było pięciu komorników z bydłem, trzech komorników bez bydła, dziewięciu rybitwów i jeden przekupień. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Grabie znalazły się w okręgu wielickim, cyrkułu bocheńskiego austriackiej Galicji. W latach osiemdziesiątych XVIII wieku Wisła ponownie zmieniła bieg, a w konsekwencji obecne starorzecze w Chałupkach i Woli Rusieckiej naprzeciw Grabia oraz Holendry naprzeciw Szczurowa znalazły się na lewym brzegu i zostały włączone do Branic i Pleszowa. W tym okresie często zmieniali się właściciele wsi. Grabie należały wówczas do Sanguszków, Potockich, Lubomirskich i Radziwiłłów. Ostatecznie w 1817 roku posiadali je bracia Józef i Michał Badeni, a w 1830 roku wyłącznie Michał Badeni. W połowie XIX wieku pojawiła się groźba odcięcia głębokiego zakola Wisły rozdzielającego Zambrzeg od Szczurowa, dlatego wykonano przekop u jego nasady. Kępa w dalszym ciągu pozostawała częścią Grabia. W tym okresie doszło do pełnej integracji wsi z osadami Szczurów i Zambrzeg. Wspólny dla nich folwark znajdował się w północnej części ostatniej wsi. W 1848 roku przez wieś przemaszerowały wojska rosyjskie śpieszące na pomoc monarchii habsburskiej w tłumieniu powstania węgierskiego, a także wybuchła epidemia cholery. W tym samym roku w wyniku uwłaszczenia chłopi przejęli na własność uprawianą przez siebie ziemię. Odtąd większość rodzin utrzymywała się z własnych gospodarstw, ale część mieszkańców zarabiało na życie, zatrudniając się w okolicznych folwarkach. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Grabie stały się gminą w powiecie wielickim. W drugiej połowie XIX wieku jak wynika ze „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”w Grabiu mieszkało 560 mieszkańców. Pod koniec XIX wieku we wsi działał Maciej Szarek, jeden z pierwszych polskich poetów i pisarzy ludowych, mieszkający w sąsiednich Brzegach. To z jego inicjatywy w 1898 roku w Grabiu powstała szkoła ludowa. W 1890 roku otworzono Kasę oszczędnościowo-pożyczkową systemu Reiffeisena. Po powodzi w 1903 roku i usypaniu wałów od Grabia został oddzielony przysiółek Kępa. W 1904 roku na walnym zebraniu Kółka Rolniczego podjęto decyzją o powołaniu Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1907 roku Stanisław Badeni sprzedał cały branicki klucz dóbr, do którego należał majątek ziemski w Grabiu Władysławowi Wimmerowi. W 1912 w Grabiu powstała spółka mleczarska, w 1913 czytelnia ludowa, a w 1914 roku szkoła ludowa otrzymała nową siedzibę.W czasie pierwsze wojny światowej Grabie zostały zajęte przez wojska rosyjskie. Żołnierze grabili mieszkańców, a ponadto wieś ucierpiała w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Na przełomie 1914 i 1915 roku dzięki skutecznej kontrofensywie wojsk austro-węgierskich front na trwale oddalił się od miasta. W 1917 roku majątek ziemski w Grabiu przeszedł na własność Henryka i Marii Janko, którzy w 1926 roku przeprowadzili jego parcelację. Na początku lat dwudziestych rozpoczęto eksploatację żwiru w starorzeczu „Wiślisko”. W czasie drugiej wojny światowej Grabie znalazły się pod okupacją niemiecką na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Codziennością mieszkańców były rekwizycje, a zdarzały się wywózki do Rzeszy i morderstwa. Kilku mieszkańców w 1941 roku wcielono do wojskowych taborów sanitarnych i wysłano na front wschodni. W okolicach Grabia aktywnie działała partyzantka Batalionów Chłopskich. Bohaterstwem odznaczyła się rodzina Kępów, która w swoim gospodarstwie przez ponad dwa lata ukrywała żydowską rodzinę Heislerów. Za swój czyn została w 1992 roku uhonorowana medalem Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. W czasie wojny został zniszczony budynek szkoły ludowej, a odbudowa trwała do lat pięćdziesiątych. Wielkie zmiany w życiu mieszkańców Grabia spowodowała budowa kombinatu metalurgicznego w krakowskiej Nowej Hucie, która dała zatrudnienie wielu dotychczasowym rolnikom. W latach pięćdziesiątych wieś zelektryfikowano. W 1996 roku zakończono budowę Domu Ludowego. W 1974 roku rozpoczęto doprowadzanie do wsi gazu ziemnego. W 1979 roku w Kępie utworzono wielkie żwirowisko, które następnie zamieniono na kilka sztucznych zbiorników wodnych. Ulice we wsi wyasfaltowano jednak dopiero w 1984 roku. Po powodzi w 1997 roku naprawiono wały a strażnicę wyposażono w magazyn ze sprzętem ratownictwa przeciwpowodziowego. Od 1999 roku Szkoła Podstawowa w Grabiu nosi imię Macieja Szarka. Obecnie we wsi znajduje się Centrum Fatimy, należące do Samarytańskiego Ruchu Maryi „Jedność”, kierowane przez księdza generała Andrzeja Michałka, i Miasteczko Osób Niepełnosprawnych, również będące własnością zakonu. Samarytanie prowadzą tutaj także Dom Pomocy Społecznej „Miłosierny Samarytanin”. W latach pięćdziesiątych powstał Klub piłkarski Wiślanka Grabie, który w sezonie 2017/2018 reprezentował wieś w rozgrywkach IV ligi, co stanowiło najwyższy poziom rozgrywkowy, na jakim klub występował. W Domu Kultury siedzibę ma Koło Gospodyń Wiejskich i Ochotnicza Straż Pożarna. W ostatnich latach do wsi napływa coraz więcej ludności z sąsiedniego Krakowa, a w konsekwencji rozwijają się usługi. Powstały piekarnia, sklepy spożywcze, kawiarnia i warsztaty samochodowe.

Bibliografia

"Brzegi i Grabie pod Niepołomicami. Historia, zwyczaje, pisarstwo, dzieje jednej rodzimy", Siercza 2007
Krasnowolski Bogusław, "Brzegi i Grabie. Małe ojczyzny" , [w:] "Brzegi i Grabie pod Niepołomicami. Historia, zwyczaje, pisarstwo, dzieje jednej rodzimy" , red.Żyznowski Wiesław , Siercza 2007 , s. 17-155
Szuro Stanisław, Duda Józef, Kociołek Adam, "Dzieje powiatu wielickiego", Kraków 2004

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Compendium actorum visitationis exterioris ecclesiarum existentium in et sub decanatu Pilsnensi, Mielecensi, Ropczicensi, Biecensi, Jaslensi et Żmigrodensi, ad archidiaconatum Sandecensem pertinentium, per R. D. Christophorum Kazimirski, praepositum Tarnoviensem mandato Illustrissimi et Reverendissimi Domini Georgii S. R. E. Cardinalis praesbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olyka et Nieswierz ducis a. D. 1595 factae
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum: Wielicensis, Proszoviensis, Lipnicensis et Skalensis per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem ex commissione R. D. Andreae Lipski, episcopi Cracoviensis in a. D. 1628 - 1629 factae.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis decanatus Proszoviensis et Vitoviensis vigore instrumenti delegationis a R. D. Andrea Stanislao Kostka in Załuskie Załuski, episcopo Cracoviensi, duce Severiae - emanati in persona R. D. Mathiae Josephi a Łubna Łubiński, canonici cathedralis et consistorii generalis Cracoviensis iudicis surrogati, praepositi Ressoviensis a. D. 1747 factae
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum: Pacanoviensis, Kijensis, Sokoliensis, Androwiensis, Wrocimoviensis, Proszoviensis, Vitoviensis et Bythomiensis, ad archidiaconatum Cracoviensem pertinentium in anno 1618 factae.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis per me Alexandrum Mathiam Rudzki Commissarium ad hoc nunus in dusbus decanatibus Lipnicensis et Voynicensis

Autor: Aleksander Maciej Rudzki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Jak cytować?

Stanisław Witecki, "Grabie", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/grabie-2

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności