Kościół świętych apostołów Piotra i Pawła

Dzieje zabytku

Parafia w Bodzanowie była erygowana przed 1229 rokiem. Zachował się przywilej erekcyjny kościoła z 1281 roku. W aktach wizytacji z 1596 roku kościół opisano jako drewniany, z malowanym stropem, z wizerunkiem Ukrzyżowanego na łuku tęczowym oraz trzema ołtarzami. W kolejnych dokumentach wizytacyjnych z 1629 roku wskazano, że ściany kościoła były już zniszczone, szczególnie tęczowa. W 1663 roku świątynia była bliska ruiny i wymagała gruntownego remontu. We wnętrzu znajdowały się wówczas trzy niekonsekrowane ołtarze, być może postawione jakiś czas wcześniej. Prawdopodobnie około 1690 roku w okresie probostwa Marcina Bochenkowskiego przeprowadzono gruntowny remont kościoła, na co wskazuje napis znaleziony na krokwi podczas remontu dachu w 1881 roku – „M(artinus) B(ochenkowski) P(arochus) B(odzanoviensis) 1691” (zdarzenie opisane w kronice przez księdza Augustyna Nowickiego). W 1866 roku odnaleziono również portatyl z tego okresu z napisami: „M(artinus) S(tanislaus) B(ochenkowski) / Ph(ilosophiae) B(accalaureus) / D(ecanus) W(ielicensis) P(arochus) B(odzanoviensis)” oraz „Anno D[omi]ni 1690 die 27 Junii”. Odnowiony budynek kościoła został opisany w aktach wizytacji z 1703 roku, jako drewniany, prostej roboty, nakryty gontem, z kruchtą od zachodu (nie posiadał wieży), z wieżyczką na sygnaturkę. W kościele znajdował się chór muzyczny z organem o siedmiu głosach i trzy ołtarze – główny św. Piotra i św.Pawła oraz dwa boczne – św. Antoniego i Najświętszej Marii Panny. W aktach wizytacji z 1741 roku wskazano, że kościół był w bardzo złym stanie („wygląda jak jaskinia zbójców”). Oprócz wymienionych wyżej trzech, wzmiankowano również czwarty z kolei ołtarz – św. Mikołaja. W kolejnych dokumentach wizytacyjnych z 1748 roku stan kościoła został opisany jako nadający się wyłącznie do rozbiórki („wymaga już nie remontu, ale budowy i postanowienia od nowa”), a wolnostojącą dzwonnicę określono jako całkowicie zniszczoną. Świątynia w Bodzanowie została gruntownie przebudowana po 1765 roku, za czasów proboszcza Walentyna Grodzkiego (1765-1785). Zastał on kościół „w opłakanym stanie”. Jak wskazano w kronice, jego rodzice zrobili dużo dla kościoła, więc być może sfinansowali jego remont oraz budowę nowego wyposażenia (1769-1771). Podczas tego remontu dobudowano wieżę do korpusu kościoła. W drugiej ćwierci XIX wieku kościół potrzebował pilnego remontu, jakkolwiek proboszczowi nie udało się uzyskać wsparcia i zgody ówczesnego kolatora – W. Chroszczewskiego. Dopiero, gdy dziedzicem Bodzanowa i dobrodziejem kościoła został Józef Wojciechowski, za nakazem C.K. Urzędu Cyrkularnego udało sie przedsięwziąć remont świątyni. W związku z tym w maju i czerwcu 1845 roku „pokryto nowym dachem jedne część kościoła, zreperowano dzwonnice”. Następnie, jeszcze za czasów probostwa Leona Czernieckiego wystawiono nową dzwonnicę (1835-1863). W 1863 roku wybuchł pożar we dworze, który przeniósł się na kościół, jakkolwiek szybka interwencja mieszkańców, jak i warunki pogodowe (deszcz), pozwoliły szybko ugasić ogień. W tym samym roku „dano w kościele 5 m2 posadzki kamiennej, przestawiono dwa walące się ołtarze, zrobiono otwór w podsiębitce, postawiono nową organistówkę i wiele innych drobnych naprawek i w kościele i plebanyii uskuteczniono – ze składki dobrowolnej wynoszący 437 złr”. W 1864 roku wykonano „podsiebitkę w prezbiterium i obicie dzwonnicy deskami (drogą urzędową za 280 złr)”. W 1865 roku proboszcz z zebranych wcześniej składek wybudował „parkan murowany z kamienia dobrzyckiego. Pan dziedzic Bogumił Nowak podjął się sprawić bramę żelazną, ale że drogo wypadała, sprawił za to drzwi drewniane” oraz „z tego roku jest też ścieżka kamienna do kościoła za 9 złr i brama wjezdna od kościoła za 20 złr”. W 1870 roku pokryto „kopułę kościoła” (hełm) blachą cynkową. W 1876 roku „zrobiono nowy wchód na chór przez wieżę – oszalowano i oporządzono przestrzeń w wieży za chórem […] prócz tego rozprzestrzeni się kościół przez wyrzucenie starych schodów”. W tym samym roku parafianie rozpoczęli składkę na nowy chór i organy. Zostały sprawione rok później kosztem 1000 złr, a wykonał je „pan Ant(oni) Sapalski, Organmistrz krakowski”. W dzień św. Piotra poświęcił je ksiądz Ludwik Nawarra, proboszcz z Łazan. W 1878 roku parafianie własnym kosztem sprawili kamienną posadzkę w nawie kościoła. Nakładem proboszcza malarz Szymon Broniszewski z Baczkowa, przy pomocy J. Jachima z Momizoga odmalowali w zakrystii drzwi i okna. Dokończono również część muru wokół kościoła, przy czym „kamień przywieziono za darmo z Dobczyc i z Drogini”. W 1881 roku pokryto kościół nowym gontem, który został sprowadzony z Rzegociny. Rok później stolarz Szymon Broniszewski z Baczkowa wraz z rzeźbiarzem Antonim Broniszewskim wykonali „podsiębitkę w nawie kościoła” (podsufitka, podkład z desek przybity do stropu lub siatka dla utrzymania tynku). W następnym roku Antoni Broniszewski wykonał ramy z dekoracją rzeźbiarską zawieszone na podsiębitce w nawie i prezbiterium (plafony) kosztem 80 złp. W listopadzie tego roku sprawiono obraz „Kazanie św. Pawła w Atenach” wykonany przez Ferdynanda Olesińskiego, który zamocowano w plafonie nad nawą, natomiast rok później obraz „Przekazanie kluczy św. Piotrowi” tego samego autora zamontowany w plafonie nad prezbiterium. Obrazy kosztowały łącznie 500 złr. W 1886 roku z inicjatywy nowego proboszcza – Wojciecha Szczurkowskiego, malarz Alojzy Pazdanowski z Nowego Sącza odmalował kościół za 725 złr (iluzjonistyczna architektura ścian i stropu). Następnie za zgodą Komitetu Kościelnego proboszcz zlecił „wyrznąć w ścianie północnej w nawie dwa okna, oszklić, i tak te, jak za wielkim ołtarzem okna szkiełkiem kolorowym ubrać, co uskuteczni tutejszy parafianin z naturalnych zdolności w lutownictwie słynny niejaki Jędrzej Ziobro z Zakrzewa”. W 1911 roku dobudowano do kościoła kruchtę zachodnią, a całą świątynię pokryto gontem. W 1920 roku sprawiono do kościoła trzy dzwony „ze składu p. Felczynskiego w Krośnie”, przeszklono trzy okna w kościele oraz wybudowano nową wieżyczkę na sygnaturkę.
Po II wojnie światowej, w 1947 roku wśród parafian zrodził się pomysł wybudowania nowego kościoła, który ostatecznie nie został zrealizowany. W 1954 roku Mieczysław Reguła wraz z ojcem Romualdem wykonali w prezbiterium nową polichromię. Pomalowano również zakrystię i kruchtę. W 1957 roku zelektryfikowano kościół. W 1965 roku odremontowano zakrystię. Końcem lat sześćdziesiątych XX wieku „kościół był w bardzo opłakanym stanie [...]. Wraz z wieżą pochylony na stronę północną groził zawaleniem. Dach na kościele zniszczony”. Kuria Metropolitalna w 1969 roku zleciła księdzu Józefowi Kurowskiemu, ówczesnemu wikariuszowi, przeprowadzenie prac remontowo-konserwatorskich w kościele. Po uzyskaniu zgód urzędowych remont rozpoczęto w 1971 roku pod nadzorem inżyniera Lucjana Zębala. W pierwszym roku remontu wymieniono przegniłe belki i zagrzybiałe ściany. W kolejnym roku wymieniono belki wieńcowe, stropowe, wszystkie okna i drzwi, a także schody (na chór i ambonę). Zamontowano nową instalację elektryczną i głośnikową. Wybudowano zupełnie nową zakrystię. Następnie w 1973 roku wymieniono więźbę dachową, pokryto dach blachą, tak jak wieżyczkę na sygnaturkę oraz zamontowano rynny. Pod posadzką zainstalowano ogrzewanie podłogowe projektu M. Jasińskiego. Położono w kościele i przedsionku nową posadzkę mozaikową, a w zakrystii płyty z piaskowca. Pod chórem wycięto prześwit w miejscu drzwi oraz przesunięto na bok filary podpierające chór. Obito kościół gontami, zakonserwowano elementy drewniane. Malarz Karol Pustelnik odnowił polichromię kościoła. Położono wokół świątyni nowy chodnik. W 1974 roku sprawiono trzy nowe dzwony Józef, Piotr i Paweł, Maria „odlane w Przemyślu przez ludwisarza J(ana) Felczyńskiego”. W następnym roku „miejscowy stolarz Tadeusz Klima z Zakrzewa” wykonał nową balustradę do przyjmowania komunii świętej oraz sprawiono nowe meble do zakrystii „wykonane przez miejscowych stolarzy”. W 1981 roku pomalowano blachę na kościele oraz sprawiono nowe żyrandole (pająki) do wnętrza.

Opis

Kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, elewacje jednolite, szalowane gontem. Wieża i kruchta zachodnia o konstrukcji słupowo-ramowej, narożne słupy nośne wzmocnione krzyżami św. Andrzeja. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa. Budynek na kamiennym podmurowaniu.
Kościół orientowany, jednonawowy, nawa na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, prezbiterium nieco węższe, wydłużone, zakończone trójbocznie. Do północnej ściany prezbiterium przylega zakrystia na planie prostokąta. Przy zachodniej ścianie nawy wieża na planie zbliżonym do prostokąta, o lekko ukośnej ścianie południowej. Od zachodu do wieży przylega kruchta na rzucie prostokąta.
W przyziemiu wieży babiniec połączony z nawą wtórnym otworem w ścianie. Pomiędzy nawą a prezbiterium otwór tęczowy. Parapet chóru muzycznego w zachodniej części nawy, wsparty na czterech drewnianych kolumnach, z wejściem z nawy po drabiniastych schodach. Ściany i sklepienia pokryte polichromią z iluzjonistyczną architekturą i scenami figuralnymi. Wnętrze nakryte pułapami deskowymi w nawie i prezbiterium oraz stropem belkowym w babińcu. Otwory drzwiowe o prostokątnym wykroju zamknięte drzwiami obitymi deskami w kruchcie zachodniej, w ścianie południowej nawy oraz z prezbiterium do zakrystii. Okna w formie stojącego prostokąta. Posadzka kamienna, z płyt marmurowych.
Elewacja frontowa jednoosiowa. Na osi wejście do kruchty zachodniej. Korpus wieży podzielony poziomo daszkami okapowymi, na froncie okno. Elewacje boczne jednolite. Korpus nawowy przepruty oknami po dwa na ścianach północnej i południowej, prezbiterium z oknem na ścianie południowej oraz dwoma okienkami na ścianach zamknięcia. Na elewacji wschodniej zawieszony krucyfiks.
Kościół nakryty dachami dwuspadowymi, o pokryciu blaszanym, wyższym nad nawą, niższym nad prezbiterium. W połowie długości dachu, nad nawą, wbudowana wieżyczka na sygnaturkę, na ośmiobocznym, obitym blachą trzonie, z latarnią zwieńczoną niewielkim hełmem. Wieża nakryta czterospadowym daszkiem namiotowym, zwieńczona kulistą puszką i krzyżem. Kruchta nakryta osobnym daszkiem dwuspadowym, półszczytowym, zakrystia niższym dachem pulpitowym.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Bodzanowie nawiązuje do tradycyjnego rozwiązania jednonawowego kościoła o szerszej nawie i węższym prezbiterium. Zapewne podczas osiemnastowiecznej przebudowy świątyni wprowadzono charakterystyczne dla tego okresu rozwiązania, jak przybudowana do korpusu wieża-dzwonnica, która występuje stosunkowo rzadko (por. Trzemeśnia). Bryła świątyni została rozbita przez rozdzielenie dachów nawy i prezbiterium oraz zróżnicowanie ich wysokości. Zmianie uległy proporcje korpusu wynikające z podwyższenia wysokości ścian, przez co optycznie obniżył się dach. Charakterystycznym elementem nowożytnych kościołów drewnianych były również wieżyczki na sygnaturkę zwieńczone latarniami z baniastymi hełmami. Razem z wieżą-dzwonnicą wbudowaną w korpus omawianego kościoła stanowią główne wertykalne elementy bryły.
Bardzo podobna pod względem bryły do kościoła w Bodzanowie jest świątynia Wniebowzięcia Matki Bożej w Biórkowie Wielkim. Oba kościoły zostały wybudowane w XVII wieku i gruntownie przebudowane w XVIII stuleciu (dobudowa wieży).

Streszczenie

Przywilej erekcyjny kościoła pochodzi z 1281 roku. Kościół powstał w XVI wieku. Prawdopodobnie około 1690 roku, w okresie probostwa Marcina Bochenkowskiego, przeprowadzono gruntowny remont budynku, gdyż groził zawaleniem. Następnie świątynia w Bodzanowie została przebudowana po 1765 roku, za czasów proboszcza Walentyna Grodzkiego (1765-1785). Wówczas otrzymała zachowaną do dziś bryłę z wieżą dobudowaną do korpusu. Ostatni największy remont kościoła miał miejsce w latach 1971-1973. Wówczas wymieniono większość elementów konstrukcyjnych i nośnych świątyni oraz jej pokrycie. Kościół w Bodzanowie nawiązuje do tradycyjnego rozwiązania jednonawowej budowli o szerszej nawie i węższym prezbiterium. Jakkolwiek jego bryła nosi cechy charakterystyczne dla XVIII wieku.

Bibliografia