Kaplica św. Otylii i św. Łucji w Wilkowie

Dzieje zabytku

Legendy o powstaniu kaplicy

Przy skrzyżowaniu dróg w Wilkowie, na niewielkim pagórku porośniętym starodrzewiem stoi drewniana kaplica pod wezwaniem św. Otylii i św. Łucji. Jej powstanie łączone jest klasztorem Benedyktynów z Tyńca, którzy od połowy XV wieku byli właścicielami dóbr wilkowskich, w tym położonego nieopodal kaplicy dworu, zwanego „klasztornym” (Liber Beneficium, t. II, str. 210-212). Według miejscowej legendy to właśnie oni przywieźli do Wilkowa obraz św. Otylii i umieścili go na drzewie w pobliżu należącego do nich dworu. Z czasem, aby obraz nie uległ zniszczeniu zakonnicy postanowili przenieść wizerunek do kościoła parafialnego w Luborzycy. Obraz miał jednak kilkukrotnie powracać w poprzednie miejsce. Na znak tego cudownego wydarzenia benedyktyni mieli zbudować w tym miejscu kaplicę i umieścić w niej obraz św. Otylii. Tak początek powstania kaplicy opisują legendy, a jakie informacje możemy odnaleźć w źródłach? Nie wiadomo, czy pierwsza kaplica św. Otylii istniała już w XV wieku, wraz z przynależnością Wilkowa do opactwa benedyktynów w Tyńcu. Zachowane elementy wyposażenia świątyni takie jak: XVI-wieczny tryptyk z obrazem św. Otylii w polu głównym czy późnogotyckie nadproże portalu i obramienia okien wskazują, że prawdopodobnie istniała ona w tym miejscu już w XVI wieku. Pierwsze wzmianki archiwalne o kaplicy pochodzą jednak dopiero z XVII wieku i tak też była dotąd datowana w literaturze przedmiotu.

Kaplica św. Otylii w źródłach archiwalnych

Pierwszy dokładny opis kaplicy św. Otylii w Wilkowie pochodzi z 1720 roku i odnajdujemy go w „Inwentarzu folwarków, wsi i miasteczek do konwentu tynieckiego należących w latach 1720/1722 spisane”:
„Przed Dworem kaplica jest na Gorce, pod tytułem S[więtej] Otoliy gdzie ludzie w różnych potrzebach i nieszczęściach doznają łaski Boskiej. Ta kaplica jest z drzewa ciosanego do którey drzwi są dobre na zawiasach y hakach żelaznych z zamkiem y kluczem. A od tey kaplicy klucz we dworze oddany y konserwowany bydź powinien. Ściana tey kaplice z iedney strony od Dworu w kleszce drzewnia się wzięła podszybitka z dachem gontowym, za dzierżawy Imci Pana Bliwernica reparowana także w całej kaplicy posadzka z cegły położona okien iest dwie szklanych wotów oprawnych z okienicami w kaplicy danemi w tey kaplicy w środku iest stragarz cały na którym iest Crucifix y trzy obrazki drewniane Ołtarz wielki na którym obraz S[więtej] Otoliey z konwentu dany, na tym obrazie iest zasłona kitaykowa ceglasta iedna Firanki pomneysze kitaykowe zielone Item Tuwalnie dwie Jedwabiem w koło obszyte Postamencik biały czerwonym szyciem Item Tuwalnia biała czerwonym iedwabiem na koncach zarabiana Relikwiarz iest Ręka, Lichtarzy drewnianych dwa listewka Materijalna fiołkowa z srebrną koroną szeroka na dwie łokcie koral i cztery nici małych drobnych Srebrna sztuka oddania do S[więtej] Ottoliiey (oddana) iest u X. Wojciecha komendarza Luborzyckiego Paciorków Malowanych Nici 7. Obrazów większych N[ume]ro 3 na ścianach w Romach, inne zaś są papierowe na ścianie po przyklejane Item korona srebrna na obraz Tabliczka Srebrna na niey krzyż rysowany Druga tabliczka pomnieysza na którey wyrysowana Nayświętsza Panna Bolesna Oczy srebrne korali Nici N[ume]ro 3 Czwarta Nić Stekitna[?] N[ume[ro] 1 Korali większych Nici N[ume]ro 4 Obraz Nayświętszej Panny Częstochowskiej na ołtarzu y świętego Antoniego Firanki iedne ceglaste obrusów N[ume]ro 3 Ieden z koronkami białemi a drugi z kwiatkami czerwonyemi iedwabiem szyty trzeci na spodzie sam przez się antependium różowe z frandzlą iedwabną płótnem zielonym podszyte Item od zachodu słońca są drzwi drugie z przyścianku z Tarcic dobre na zawiasach y hakach żelaznych z zapory drewnianą. Od dworu przy tej kaplicy są świeżo posadzone wierzbki y lipki”[pisownia oryginalna].

Ten szczegółowy opis dostarcza nam wielu informacji o wyposażeniu kaplicy, w tym o obrazie św. Otylii otoczonym szczególnym kultem, ale także o krajobrazie wokół kaplicy, czyli posadzonymi około 1720 roku wierzbami i lipami, które porastają ten pagórek do dziś. Kolejny opis kaplicy św. Otylii znajduje się w aktach wizytacji biskupiej z 1747 roku. To najważniejszy, jak dotąd zapis źródłowy dotyczący kaplicy, ponieważ autor podaje w nim dokładny rok budowy tej niewielkiej świątyni: 1744. Oznacza to, że opis z 1720 roku dotyczył poprzedniej kaplicy św. Otylii. Warto przytoczyć choćby fragmenty tego opisu z akt wizytacji biskupiej, który ujawnia wiele istotnych elementów wyposażenia kaplicy, zachowanych do dziś w jej wnętrzu:
„Inwentarz y opisanie Kaplicy w Wilkowie pod Tytułem S. Otylij w Parafii Luborzyckiej bedącey. Kaplica na południe wystawiona nowo w Roku Tysięcznym Siedemsetnym Czterdziestym Czwartym, gdyż ante była stara na Pagórku między dwiema wąwozami przez Imci Pana Antoniego Gorayskiego Dzierżawcy na ten czas Wilkowskiego. Drzwi do niey iedne z południa z zamkiem kluczem y skoblę, drugie od zachodu słońca z zaporą, te oboie na zawiasach żelaznych y hakach. Przybudowana iest także zakrystya mała w którey dla ubierania się iest ława, zwierciadło stare od Pana Zielecki, okienko zasuwane okieniczką. Kropielniczka cynowa przy drzwiach kore [które] są na zawiasach żelaznych bez skobli. Kociołek miedziany na wodę święconą. W kaplicy samey Obraz Świętej Otylij w ramach malowany na którym sukienka drewniana wyzłacana malarskim złotem z koroną takową, ale iest do tego obrazu y koronka srebrna pozłocista. Oczy srebrne na votum dane pozłociste. Wotów srebrnych małych trzy, accessit votum srebrne w roku przeszłym 1746 od Jeym(o)ści Pani Sosienski Dzierżawczyny Starostwa Oycowskiego. Kwiateczków robionych para iedna. Pacierze bursztynowe iedne, szklanych paciorków białych nici dwie, korali sznurków os(ie)m. Niżey na mensie Obraz duży Nayświętszej Panny Maryi Częstochowskiey z szkłem w ramach. (…) Chorek z gradusami prostą robotą, iako też y podtą bitka Posadzka ceglana Obrazów różnych po ścianach pięć w romach [ramach], y inne konkluzye iuż popsute. Lusterek małych ołowianych na ścianach para iedna (…)” [pisownia oryginalna]. Nowa kaplica pod wezwaniem św. Otylii w Wilkowie została poświęcona 11 listopada 1744 przez Wojciecha Antoniego Micińskiego, rektora, kanonika krakowskiego, proboszcza parafii luborzyckiej w latach 1731-1750. W zacytowanej wizytacji biskupiej wymieniono także szaty i naczynia liturgiczne, antependium drewniane dwustronne z wizerunkiem św. Otylii po jednej stronie i przedstawieniem czyśćca po drugiej stronie (obecnie niezachowane), mały dzwon w kopule kaplicy oraz mniejszy do dzwonienia do mszy przy ołtarzu.

Po raz kolejny kaplicę św. Otylii w Wilkowie opisano w wizytacji biskupiej z 1783 roku: „Kaplica tylko Publiczna we wsi Wilkowie iedna znaczney potrzebuiąca reparacyi, sub Titulo S(ant)a Otoliae, w którey raz na Rok bywa Nabożeństwo. Odpusty w tym kościele [w Luborzycy] są: (Pri)ma na Uroczystość Znalezienia y Podwyżesznia S(więtego) Krzyża. (Secun)do. na uroczystość Poświęcania Kościoła w pierwszą niedzielę po święcie Podwyższenia S. Krzyża (Ter)tia na Urocztystość S. Jana Kantego. (Quar)to na Uroczystość S(więtej) Otolij Męcz(ennicy) Które to odpusty za Indultem Rzymskim y admissą Dyecezalną w Konsystorzu Generalnym Krakowskim dnia 11 Grudnia Roku 1773. otrzymana ad decennium iuż w tym Roku 1783 kończą się.” Ślad po tym ostatnim zdaniu zapisanym w wizytacji biskupiej zachował się do tej pory w kaplicy w Wilkowie. To owalny obraz wykonany na pamiątkę udzielenie dziesięcioletniego odpustu, przedstawiający klęczącą św. Otylię, z której ust wypływają słowa w kierunku Trójcy Świętej: „Da Pacem Domine” (Daj pokój Panie). Po prawej stronie obrazu namalowana jest duży, kwadratowy kartusz z napisem: „ODPUST. / ZUPEŁNY. / NA LAT X. / A(NNO) D(OMINI) 1774”

Kolejne informacje o kaplicy w Wilkowie odnajdujemy w inwentarzach parafii w Luborzycy. W 1791 roku zapisano „[Kaplica św. Otylii w Wilkowie] była niegdyś pod dozorem XX Benedyktynów, teraz i to od dawno dawnego czasu należy do kościoła Luborzyckiego: nie ma żadnego funduszu, a potrzebuje znacznej reparacyji. Raz na rok w dzień S. Otylii bywa w niej nabożeństwo z kazaniem przez XX Wikariuszów Luborzyckich odprawiane. Ta Kaplica ma mensę drewnianą z portatylem, kielich srebrny wewnątrz wyzłacany, z pateną srebrną wyzłacaną, ornatów trzy, mszał stary jeden."

O wciąż żywym kulcie św. Otylii w kaplicy w Wilkowie pisał ksiądz Mateusz Gładyszewski w liście do Konsystorza Generalnego w Krakowie w 1828 roku: „Pod Parafią Luborzycką znajduje się we wsi Wilków kaplica Publiczna pod tytułem świętej Otylii. Jest to patronka, za której przyczyną Bóg cierpiącym na oczy miłosierdzie wielokrotnie okazywał. Pełno tu jest o tem tradycji i przeto od dawnych czasów, kaplica ta u pobożnego ludu sławną się stała. Nie tylko więc z sąsiednich parafii, ale i z dalszych okolic w święto św. Otylii przypadające w dniu 13 grudnia mnóstwo się ludu do Wilkowa co rocznie zgromadzą, na nabożeństwo cum Expositione SSmi odprawiane. Nieznajdując z nikąd pewności, czyli to z wiedzą i upoważnieniem Zwierzchności Duchownej dotąd praktykowanem było, upraszam Prześwietnego Konsystorza (Genera)lnego o pozwolenia do odprawiania nabożeństwa uroczystego w kaplicy S(więtej) Otylii w Wilkowie cum Expositione S(ancti)s(si)mi w dniu 13 Grudnia każdego roku. Do niniejszej prośby przedstawiam tę uwagę, że odmówienie jej skutku tę by za sobą następność pociągnęło, iżby lud zgromadziwszy się na nabożeństwo w dzień S(więtej) Otylii do Wilkowa w swej intencji był zawiedzionym, a to stałoby się przyczyną wielkiego szemrania, niechęci i zgorszenia, czemu zaradzić się, skoro Przerw. Konsystorz do tej prośby przychylić się raczy. / Ks(iądz) Mateusz Gładyszewski 1828 rok.”


Dalsze dzieje kaplicy i „generalna odbudowa”

W czasie bitwy o Kraków w 1914 roku zniszczeniu uległa część gospodarstw Wilkowa. Straty poniosła również kaplica św. Otylii – została uszkodzona głowa w figurze Chrystusa Ukrzyżowanego. Naprawę rzeźby wykonał lokalny artysta ludowa Jan Bańbuła. Obecnie w kaplicy nie ma tej rzeźby, być może przeniesiono ją do kościoła parafialnego. Podczas prac inwentaryzacyjnych mieszkańcy Wilkowa przekazali nam informację, że tuż przy zewnętrznej ścianie prezbiterium pochowani są polegli żołnierze.

Podczas inwentaryzacji architektonicznej kaplicy w 1971 alarmowano o jej złym stanie zachowania, w dokumentacji konserwatorskiej zanotowano: „obiekt kwalifikuje się do remontu kapitalnego specjalnego podlegającego na całkowitej rozbiórce i ponownym zmontowaniu konstrukcji po uprzednim wykonaniu odpowiednich uzupełnień i zabiegów konserwatorskich”. W wyniku szeregu prac konserwatorskich prowadzonych w latach 1978-1980 wykonano kamienną podmurówkę, wymieniono na nowe wiele zniszczonych elementów drewnianych, tj. strop, chór, więźbę dachową (całość) wraz z gontem i oszalowanie. Prace objęły także stolarkę okienną i drzwiową, wykonanie fundamentu pod całym obiektem, podłogi oraz schodów na chór oraz wymianę instalacji elektrycznej i piorunochronowej. W tym też czasie powiększono zakrystię od strony zachodniej oraz otwór okienny. Remont ten określano mianem „generalnej odbudowy”, która objęła wymianę 80% substancji zabytkowej na nową. W trakcie prac remontowych przeniesiono również zabytkowe nadproże z wycięciem w formie „oślego grzbietu” nad drzwi zewnętrzne prowadzące do zakrystii, które wcześniej znajdowało się nad drzwiami pomiędzy kaplicą, a zakrystią (podczas tej zmiany nie odtworzono pierwotnego fazowania nadproża). Do kwestii tej powrócono dopiero w trakcie konserwacji z 2014, podczas której odtworzono pierwotny wygląd ościeży z fazowaniem. W 2014 roku zaplanowano kompleksową konserwację kaplicy św. Otylii i św. Łucji w Wilkowie. W pierwszej kolejności, w latach 2015-2017 przeprowadzono prace remontowo-konserwatorskie z zakresie architektury kaplicy. Między innymi: wymieniono poszycie dachowe, poddano konserwacji belki konstrukcji zrębowej ścian oraz więźby dachowej, a także wykonano nowy szalunek ścian zewnętrznych. W przeciągu ostatnich latach konserwacji poddawane są poszczególne elementy wyposażenia kaplicy, np. ołtarz główny z obrazem św. Otylii. Obecnie w konserwacji znajdują się skrzydła tryptyku z XVI wieku ze św. Janem Chrzcicielem, św. Dorotą, św. Stanisławem i św. Katarzyną Aleksandryjską.

23 kwietnia 1977 roku kaplicę wraz z otoczeniem wpisano do rejestru zabytków województwa małopolskiego, a od 1987 roku stanowi część zespołu dworsko-parkowego w Wilkowie. W 2001 roku kaplica została umieszczona na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce

Wyposażenie wnętrza

Wyposażenie wnętrza kaplicy św. Otylii w Wilkowie stanowi niezwykle różnorodny zespół dzieł sztuki, pochodzący głównie z innych wnętrz, przede wszystkim klasztoru benedyktynów tynieckich, ale również z wilkowskiego dworu (ludowe obrazki). Ołtarz główny pochodzi z drugiej połowy XVII wieku. W polu głównym znajduje się obraz św. Otylii, patronki świątyni, ofiarowany przez Benedyktynów w Tyńca. Wizerunek ten pochodzi ze środkowej części szesnastowiecznego tryptyku, którego skrzydła boczne znajdują się również w świątyni. Być może tryptyk ten stanowił pierwotny ołtarz główny w poprzedniej kaplicy św. Otylii w Wilkowie (rozebranej w 1747 roku). Dzięki informacjom zamieszczonym w 1977 roku w karcie inwentarzowej ołtarza głównego, znajdującej się w Wojewódzkim Urzędzie Konserwatorskim w Krakowie wiadomo, że pierwotnie w zwieńczeniu ołtarza znajdowały się także trzy rzeźby: św. Michała Archanioła oraz św. Kazimierza i świętego biskupa. Z innej świątyni (prawdopodobnie również z klasztoru tynieckiego) pochodzi chór muzyczny, który podczas konserwacji w latach 1978-1980 został poddany wielu przekształceniom, relikwiarz św. Innocentego z XVII wieku, czy skrzydła tryptyku ze św. Janem Chrzcicielem i św. Kolomanem. Nie zachował się niestety obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, ozdobiony drewnianą sukienką w snycerskim obramieniu o cechach renesansowych, wzmiankowany w wizytacji z 1747 roku, odnotowany jeszcze przez Mariana Korneckiego, a także gliniana kropielniczka w obramieniu w kształcie orła, czy rzeźbiony krucyfiks.

Opis

Kaplica św. Otylii i Łucji w Wilkowie usytuowana jest przy skrzyżowaniu dróg na stromym, kilkumetrowym wzniesieniu. Teren wokół obiektu otoczony jest starodrzewiem i zaroślami. Kaplica jest orientowana, wzniesiona w konstrukcji zrębowej na nowej podmurówce, zbudowana na planie prostokąta, zamknięta od wschodu wielobocznym prezbiterium. Od północy posiada wąską i prostokątną zakrystię. Wewnątrz znajdują się drewniane stropy, w prezbiterium nad ołtarzem jest wycięty niewielki kwadratowy otwór na pomieszczenie zwieńczenia ołtarza głównego. Chór muzyczny drewniany, wsparty na dwóch kolumnach z częścią środkową półkoliście wysuniętą do przodu.

Do kościoła prowadzą trzy wejścia: pierwsze od strony zachodniej, drugie od strony południowej (oba z nadwieszonymi małymi daszkami, pokrytymi gontem) oraz trzecie od strony wschodniej poprzez zakrystię. Wejście do zakrystii od strony wewnętrznej posiada nadproże wycięte w tzw. ośli grzbiet (przeniesione z wnętrza świątyni). Trzy otwory okienne usytuowane są po jednym: na ścianie południowej, południowo-wschodniej, a także na ścianie północnej zakrystii. Są to okna ościeżnicowe, pojedyncze z zachowanym od strony wewnętrznej fazowaniem ościeży.

Elewacja zewnętrzna przykryta oszalowaniem pionowym z listwami. Dach nad prezbiterium i zakrystią wspólny, wielospadowy, pokryty gontem. Sygnaturka na rzucie sześciokąta o ściankach bocznych z pionowymi otworami, pokryta gontowym daszkiem, zwieńczona krzyżem.

Zarys problematyki artystycznej

Kaplica została zbudowana w 1744 roku i reprezentuje prosty schemat przestrzenny i rozwiązania typowe dla konstrukcji małopolskich kościołów drewnianych. Ta niewielka świątynia została wybudowana w układzie wnętrza z podziałem na dwa człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawę, przeznaczoną dla wiernych. Z poprzedniej kaplicy św. Otylii pochodzi drewniany portal z zamknięciem w tzw. „ośli grzbiet”. Ten typ detalu architektonicznego pojawił się w architekturze kościołów drewnianych Małopolski w trzeciej tercji XV wieku. Inne przykłady tego typu dzieł znajdują się w kościołach w Bliznem, Golcowej, Lipnicy Murowanej, Pogwizdowie i Racławicach Olkuskich. W pierwszej tercji XVI wieku portal o zakończeniu w „ośli grzbiet” stał się zjawiskiem prawie powszechnym.

Bibliografia