Kościół św. Marcina

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół w Podwilku został prawdopodobnie wystawiony w 1659 roku przez Feliksa Wilczka. Była to świątynia drewniana z ołtarzem z obrazami św. Marcina oraz św. Pawła Apostoła. W 1618 roku Elżbieta Czobor, wdowa po Jerzym Thurzonie i jej syn Emeryk przekazali jednak podstępem rolę po zmarłym Błażeju Lenkwarze na rzecz fary luterańskiej. Wizytujący Orawę protestancki superintendent Jan Hodik w 1626 roku zanotował, że mieszkańcy tego regionu uczęszczają na pielgrzymki do Kalwarii Zebrzydowskiej i biorą śluby u katolickich księży. Z powodu wciąż panującego na tym terenie katolicyzmu funkcjonowanie luterańskiej fary w Podwilku powoli wygasało, stając się ostatecznie filią parafii w Jabłonce. Nie wygasały jednakże, a wręcz rosły prześladowania katolików. Ze względu na działanie bandy Mateusza Klinowskiego w Rabczyc i represje ze strony protestantów została powołana komicja kościelno-królewska, która miała za zadanie przesłuchiwać zarówno katolików, jak i luteran. 2 sierpnia 1659 roku komisja spisała zeznania w Bukowinie-Podszklu. Sołtys Stanisław Wilczek zeznał, że na terenie osady zamieszkuje 779 katolików i 12 luteran, przy czym katolicy ponoszą koszty naprawy plebanii i kościoła, a luterański pastor nie pozwala im na odprawianie w niej nabożeństw katolickich. Zeznania kolejnych sołtysów potwierdziły świadectwo Stanisława Wilczka. Po odjeździe komisji sołtysów spotkała okrutna zemsta. Zostali porwani na orawski zamek, tam krępowani, bici i głodzeni. Był to jeden z ostatnich aktów bezsilnej agresji. W 1660 roku orawczański pleban Wojciech Zagórski zajął kościół w Podwilku w wyniku brawurowej akcji, którą przeprowadził sołtys Stanisław Wilczek z pomocą katolików z Sidziny i Spytkowic. Od tego roku aż do 1687 roku kościół w Podwilku został filią parafii w Orawce. Walki trwały jednak nadal. W latach 1672-1685 powstanie wywołał Emeryk Thokoly, który chcąc zdobyć Orawę zlecił wzniecenie rozruchów zaufanemu Kasprowi Pice. Ponownie sołtysi Stanisław i Mikołaj Wilczkowie z Podwilka, Jan Wilczek i Jan Bukowiński z Bukowiny-Podszkla oraz Mateusz Moniak z Zubrzycy Górnej stanęli w obronie swojego regionu wraz z oddziałem 700 lekkozbrojnych żołnierzy. Powstanie stłumiono, a Kasper Pika został nabity na pal. Śmierć poniosło również 24 sprzyjających mu sołtysów. Zwycięzcy bacząc, że spokój nie jest stabilny, a jedynym gwarantem może być obrona przez monarchę, zwrócili się do Leopolda I o wynagrodzenie im zasług położonych przy stłumieniu buntu i nadanie im szlachectwa. 27 czerwca 1673 cesarz uwolnił sołtysów od wszelkich czynszów, danin i kontrybucji oraz zabronił urzędnikom państwowym i zamkowym niepokojenia ich, a wszystko pod warunkiem utrzymania wiary katolickiej. Sołtysi otrzymali herb Wilczek, od nazwiska przewodzącego im Stanisława Wilczka. Herb ukazuje wilka zwróconego w prawo, który w prawej łapie trzyma uniesioną szablę, a w lewej krzyż, przez co nawiązuje do obrony wiary katolickiej przez sołtysów. Rodowy herb Wilczków stał się śladem wzniosłej przeszłości Podwilka przez wartości do jakiś się odwoływał. Wciąż jednak ziemię orawską nękały walki, którym ostateczny kres położył tym razem polski król Jan III Sobieski. W 1684 roku fara luterańska w Jabłonce została zlikwidowana. Fanatyczny pastor Jan Zahora, który wielokrotnie gnębił wyznawców wiary katolickiej został zastrzelony przez przedstawiciela nobilitowanego rodu, Daniela Wilczka w 1687 roku. W 1672 roku krewny Daniela, ksiądz Adam Wilczek wystawił w miejscu gdzie padły śmiertelne strzały kamienną figurę Przemienienia Pańskiego.

18 października 1687 erygowano samodzielną parafię w Podwilku. Jako dziękczynienie za odzyskanie świątyni i utworzenie parafii Wojciech Wilczek ufundował kopię wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej, na którym w dolnej partii umieścił wizerunek swój i małżonki. Obraz zaginął niestety podczas drugiej wojny światowej. Jest wpisany na listę utraconych dzieł sztuki Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Również drewniana świątynia nie przetrwała do naszych czasów. W czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Michał Bergam (1761-1776) wybudowano nowy, kamienny kościół w Podwilku. Budowę rozpoczęto w 1761 roku. Świątynia została wybudowana w stylu baroku józefińskiego. Przez pewien czas korzystano zapewne ze starego wyposażenia poprzedniej świątyni. Nie jest znana dokładana data wykonania nowych ołtarzy. Jednak musiały się one pojawić na początku XIX wieku, bowiem zostały odnotowane w sprawozdaniu wizytacji z 1820 roku. W aktach tych odnotowano ołtarz główny, ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego oraz św. Jana Nepomucena (zapewne obecny Matki Boskiej z Lourdes). Pod koniec XX wieku przeprowadzono w świątyni szereg prac remontowych. W 1996 roku wykonano nową radiofonię i instalację elektryczną, rok później ocieplono strop. W kolejnym roku zabezpieczono fundamenty i doprowadzono do zakrystii wodę. U schyłku XX wieku rozpoczęto renowację wnętrza świątyni. Przebudowano prezbiterium podnosząc poziom ołtarza i usunięto zgrzybiały tynk. W wyniku prac okazało się, że skucia wymaga ponad połowa tynku w kościele. Wykonano zatem nową polichromię, a starą odnowiono. Następnie położono nową marmurową posadzkę. W latach 1999-2002 odrestaurowano wszystkie ołtarze i ambonę. Po wykonaniu prac wewnątrz świątyni przystąpiono do porządkowania palcu przykościelnego: drogę procesyjną wyłożoną kamienną kostką, wykonano nowe fundamenty schodów, wzniesiono kamienne ogrodzenie z metalowymi przęsłami, wykonano również nową elewację świątyni. Przykościelne schody pokryto granitowymi płytami, a zakrystię wyposażono w nowe meble i sprzęty.

Opis

Kościół usytuowany jest w centrum miejscowości, na północny-zachód od drogi prowadzącej z Orawki do Spytkowic. Plac kościelny otoczony jest żeliwnym płotem na kamiennej podmurówce. Główne wejście prowadzi od strony zachodniej; drugie, mniejsze od strony południowej.

Kościół orientowany, jednonawowy z emporami w części zachodniej, podtrzymywanymi przez arkady, które tworzą dodatkowe przejścia; prezbiterium krótkie i węższe od nawy, zamknięte półkoliście, od północny przylega do niego niewielka zakrystia. Główne wejście do kościoła znajduje się od strony zachodniej przez czworoboczny przedsionek, nad którym wznosi się wieża, drugie wejście przez kruchtę od strony południowej nawy. Kościół jest oświetlony przez sześć podłużnych okien zamkniętych półkoliście oraz dwóch takich samych w prezbiterium, ponadto na wschodniej ścianie prezbiterium dwa niewielkie, okrągłe otwory okienne. Wnętrze artykułowane jest pilastrami wspierającymi gurty sklepienne, w ostatnim wschodnim przęśle nawy półkoliste arkady tworzące pseudotransept. Chór muzyczny wsparty na trzech arkadach, zamkniętych łukiem odcinkowym, analogiczne dwie pary arkad wspierają empory po bokach nawy. Sklepienie w nawie trójprzęsłowe, kolebkowe na gurtach, w prezbiterium jednoprzęsłowe.

Elewacja kościoła w dolnej części z kamienną okładziną, wyżej kościół tynkowany, artykułowany lizenami. Fasada zachodnia trójosiowa, w osi środkowej wysunięta do przodu trójkondygnacyjna wieża, flankowana lizenami. W drugiej kondygnacji na osiach bocznych fasady spływy flankujące wieżę, za którymi schowany jest dach nad nawą. Wieża nakryta hełmem baniastym z latarnią. Na zakończeniu nawy wieżyczka na sygnaturkę, nakryta analogicznym, mniejszym hełmem z latarnią. Dach nad nawą dwuspadowy, nad prezbiterium, nad kruchtą siodłowy. Na przyczółku kruchty umieszczona jest w głębokiej wnęce, zamkniętej łukiem odcinkowym rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, a nad wejściem zachodnim do świątyni rzeźba św. Wojciecha.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Podwilku jest pierwszą, murowaną świątynią na polskiej Orawie. Został wybudowany w stylu górno-węgierskiego późnego baroku, który charakteryzował się układem wnętrza jednonawowego o wieżowej fasadzie z charakterystycznymi podziałami ramowymi i wolutowym szczytem korpusu nawowego. Dwa lata później została wybudowana świątynia w Lipnicy Wielkiej o rzucie identycznym jak świątynia w Podwilku. Kościół w Podwilku stał się pierwowzorem józefińskiego baroku na Orawie. Był to styl bardzo popularny na pograniczu Galicji i Węgier. Na fasadzie, wieżę flankują dwie woluty, za którymi ciągnie się jednokalenicowy dach nawy. Propagowanie tego stylu, związane jest z szeroko zakrojonymi reformami, które wprowadzono w Cesarstwie Austriackim w drugiej połowie XVIII wieku i wiązało się ze stopniowym ograniczeniem autonomii Kościoła. Dążenie do sprawowania kontroli nad Kościołem, również w sprawach architektury budynków sakralnych, miało polegać na „obronie czystości wiary zagrożonej przez irracjoanlny, emocjonalny i niedający się ująć w ścisłe ramy barok”. W 1771 roku Maria Teresa wydała rozporządzenie, według którego wszystkie kościoły miały posiadać „plan typowy”, w jednym z trzech wariantów: kościół na planie centralnym lub jeden z dwu planów kościołów jednonawowych, bez kaplic bocznych, z jednowieżowymi fasadami, dekorowanymi płaską artykulacją lizenową. Ekspresję dzieła podkreślają jednak baniaste hełmy wieży i sygnaturki, nadające budowli barokowy charakter, a także artykułowane arkadami wnętrze.

Streszczenie

Kościół św. Marcina w Podwilku został wybudowany w latach 1761-1776, w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Michał Bergam. Świątynia jest wykonana w stylu baroku józefińskiego. Przez pewien czas korzystano zapewne ze starego wyposażenia poprzedniej świątyni. Nie jest znana dokładna data wykonania nowych ołtarzy. Jednak musiały się one pojawić na początku XIX wieku, bowiem zostały odnotowane w sprawozdaniu wizytacji z 1820 roku. W aktach tych odnotowano ołtarz główny, ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego oraz św. Jana Nepomucena (zapewne obecny Matki Boskiej z Lourdes). Pod koniec XX wieku przeprowadzono w świątyni szereg prac remontowych. Kościół w Podwilku jest pierwszą, murowaną świątynią na polskiej Orawie. Został wybudowany w stylu górno-węgierskiego późnego baroku, który charakteryzował się układem wnętrza jednonawowego o wieżowej fasadzie z charakterystycznymi podziałami ramowymi i wolutowym szczytem korpusu nawowego. Kościół stał się pierwowzorem józefińskiego baroku na Orawie. Był to styl bardzo popularny na pograniczu Galicji i Węgier.

Bibliografia