Kościół św. Joachima w Skawinkach

Dzieje zabytku

Kościół św. Joachima w Skawinkach został przeniesiony z Przytkowic, gdzie zbudował go ówczesny dziedzic Przytkowic książę Józef Czartoryski w 1733 roku pod wezwaniem św. Katarzyny Panny i Męczenniczki. Kościół został opisany w aktach wizytacji biskupiej w 1748 roku. Wzmiankowano w niej, że wzniesiono go w 1733 roku, lecz jeszcze nie konsekrowano: „Ecclesia Parochialis in Przytkowice 1733 anno constructa, lignea, scandulis tecta, sub Titulo antiquae Ecclesiae, alius Sancta Catharina Virginis et Martyris, non consecrata (…)”. W aktach poprzednich wizytacji wzmiankowane są zabytki przeniesione do nowego kościoła. Według inwentarza z 1891 roku kościół został „odmalowany gustownie i pięknie w 1889 za kwotę 240 zł”. W inwentarzu odnotowano również wyposażenie kościoła: „Wielki Ołtarz z obrazem stałym Trójcy Świętej i obrazem suwanym Rodziny Św. roboty snycerskiej odnowiony lakierowany i pozłocony. Na prawo od wielkiego ołtarza tj. po stronie Ewangelii jest ołtarz boczny z obrazem suwanym Katarzyny P. M. Patronki kościoła a zanim Matki Boskiej obraz, odnowiony roboty snycerskiej malowany lakierowany złocony. Na lewo wielkiego ołtarza po stronie Epistoły jest ołtarz boczny Pana Jezusa na krzyżu na płótnie malowany starodawny. Wszystkie te ołtarze są zrobione z miękkiego materyjału drzewa rzeźbione, złocone, lakierowane i różnie malowane”. Ponadto inwentarz wymienia trzy konfesjonały, ławki, ambonę, organy, dzwony, chrzcielnicę, obrazy, a także przedmioty liturgiczne ze srebra, miedzi, mosiądzu i cyny oraz tkaniny liturgiczne.

W latach 1957-1959 kościół został przeniesiony do Skawinek, gdzie poświęcił go arcybiskup Eugeniusz Baziak w 1959 roku. Wcześniej, 14 lipca 1957 roku nastąpiło poświęcenie kamienia węgielnego pod świątynię. Notatki w Archiwum Kurii Metropolitalnej wskazują również pierwotne plany z 1951 roku, ze kościół miał być przeniesiony do wsi Stanisław Górny, na terenie parafii w Marcyporębie. W trakcie przeprowadzania rozbiórki Komisja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (w składzie: dr Hanna Pieńkowska-Staichowa, mgr Marian Kornecki, Aleksandra Kydryńska i Stefan Stopka) przeprowadzona w dniu 16 marca 1957 roku ustaliła liczne uchybienia i zniszczenia kościoła w trakcie rozbiórki: „1. Zabytkowa, drewniana wieża kościoła została (w bieżącym miesiącu) samowolnie (…) rozebrana do Fundamentów. Na skutek rabunkowej rozbiórki, drewno wieży połamane i silnie uszkodzone. Materiał rozbiórkowy złożono w stertach koło kościoła bez zapezpieczenia przed deszczem – przez co w znacznej mierze straciło wartość budulca. 2. Na skutek zburzenia kruchty łączącej wieżę kościoła z wejściem do kościoła, woda deszczowa spływa bezpośrednio do wnętrza powodując zawilgocenie całości. 3. Narożnik kościoła płd. zach. całkowicie przegniły na skutek zaniedbania i niezabezpieczenia niewielkiego otworu w dachu. 4. We wnętrzu kościoła wyrwana i połamana posadzka. 5. Brak ołtarzy: jeden ołtarz przeniesiony do nowego kościoła, dwa pozostałe wywiezione bez zezwolenia Kurii Metropolitalnej w Krakowie do Zemboszyna Sandomierskiego. 6. Rzeźby z ambony usuniete, zaginęły. 7. Feretrony i lichtarze, połamane i uszkodzone znajdują się porzucone we wnętrzu kościoła. 8. Zabytkowy organ całkowicie rozbity, piszczałki wyrwane, klawiatura zniszczona. Struktura organu połamana i uszkodzona w 80%”. W związku z powyższym zawiadomieniem Kuria Metropolitalna wydała polecenia naprawy szkód i odzyskania zagubionych dzieł oraz sprzedanych ołtarzy. W odpowiedzi na wyżej wymienione zarzuty ówczesny proboszcz Przytkowic przedstawił, że zniszczenia drewna spowodowane były działaniami wojennymi i niezamożnością małej parafii, która nie była w stanie remontować starego kościółka w trakcie prowadzenia prac budowlanych przy nowym, a nie rozbiórką. Ponadto proboszcz stosując się do zaleceń Kurii odnośnie naprawy szkód odzyskał zaginione rzeźby z ambony. Nie udało się jednak odzyskać ołtarzy z Zemboszyna, w których remont zainwestowali tamtejsi parafianie i nie wyrazili zgody na zwrot.

Obecnie oprócz dzieł przeniesionych z Przytkowic kościół ma również współczesne wyposażenie, m.in. trzy obrazy poświęcone w 1961 roku przez Ojca Świętego: obraz św. Joachima (dar od parafian), Matki Boskiej Bolesnej (dar matek ze Skawinek) oraz obraz Najświętszej Marii Panny (dar księdza Wincentego Turka, sercanina z Płaszowa). Nad drzwiami wejściowymi do kościoła znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, ofiarowany przez rodzinę Staszkiewiczów z Żywca jako pamiątka po księdzu Staszkiewiczu, proboszczu Lanckorony.

W Skawinkach położona jest również murowana kaplica na planie prostokąta, zbliżonego do kwadratu o wymiarach 3x3,27 m, nakryta czterospadowym daszkiem z dużą, cebulastą kopułą i ośmioboczną latarnią, kryta gontem. Nazywana jest przez mieszkańców „Dzwonkiem” i prawdopodobnie została zbudowana w latach dwudziestych XIX wieku. Architektura reprezentuje typ kapliczek domkowych, tworzących tzw. miniaturowe formy świątyń. Podobne możemy spotkać w: Stroniu – kaplica św. Jana z około 1800 roku, Suchej Beskidzkiej – kaplica konfederacka na górze Jasień z 1769 lub 1771 roku, w Zawoi na Policznem – kaplica św. Jana Chrzciciela z początku XIX wieku, a także w Jabłonkach. Wewnątrz znajduje się kamienna mensa, na której ustawiona jest figura Chrystusa upadającego pod krzyżem. Na krzyżu widnieje napis zapisany gwarą z elementami języka czeskiego: „Wy wszyscy którzy idziede la lo droga patrycip u zez nasl większ boleść iako boleść moja”. Scena upadku Chrystusa pod krzyżem jest drugim, obok Ukrzyżowania najczęściej spotykanym tematem chrystologicznym w przydrożnych kapliczkach. Jest związana z wyraźnym wpływem Kalwarii Zebrzydowskiej, gdzie znajduje się kaplica Pierwszego Upadku, wzniesiona w latach 1632-1641, kaplica Drugiego Upadku z lat 1615-1616, a także kaplica Trzeciego Upadku z 1754 roku.

Opis

Kościół św. Joachima w Skawinkach usytuowany jest w centrum wsi, na zachód od głównej drogi prowadzącej z Palczy do Kalwarii Zebrzydowskiej. Teren przykościelny jest usytuowany na wysokim wzniesieniu, do którego prowadzą trzy wejścia, jedno przez schody, drugie przez obszerny wjazd od strony południowej.

Kościół skierowany na zachód, drewniany o konstrukcji zrębowej, na rzucie krzyża greckiego ze ściętymi kątami międzyramiennymi. Przy prezbiterium zakrystia. Strop wsparty na czterech parach słupów, ustawionych w krzyżu kościoła, w licu ścian ramienia wschodniego i zachodniego. Belka tęczy prosta, profilowana na kroksztynach, na niej Grupa Ukrzyżowania. Świątynia połączona za pomocą kruchty z wieżą o konstrukcji słupowej, na planie kwadratu z nadwieszoną izbicą, nakryta dachem namiotowym, ściany dzwonnicy opasane mniej więcej w połowie wysokości pulpitowym daszkiem, zlewającym się po bokach z siodłowym dachem kruchty. Do kościoła prowadzi główne wejście w przedsionku od strony południowej. Wnętrze świątyni oświetlają prostokątne okna. Dach nakryty gontem, na skrzyżowaniu ramiona krzyża greckiego wystawiona wieżyczka na sygnaturkę z latarnią. Ściany na zewnątrz pokryte szalunkiem pionowym.

Zarys problematyki artystycznej

Barokowy kościół drewniany w Skawinkach reprezentuje skromną koncepcję, opartą o plan krzyża greckiego przenikającego się z wielobokiem (przez cięcie naroży wewnętrznych), która w planie nawiązuje wyraźnie do osiemnastowiecznego kościoła Sakramentek w Warszawie, dzieła Tylmana z Gameren. Wieża kościoła jest niska, nakryta daszkiem namiotowym, pierwotnie wolnostojąca, połączona przewiązką. Według Mariana Korneckiego, badacza architektury sakralnej Małopolski budowniczy kościoła w Przytkowicach nie poradził sobie jednak z realizacją barokowej, centralnej kopuły tworząc w zamian dominantę bryły w postaci dużej wieżyczki na sygnaturkę, posadowionej na przecięciu kalenic dachów nakrywających ramiona krzyża. Również zastosowane w kościele przytkowickim szalowanie ścian jest charakterystyczne dla XVIII wieku (niestosowane wcześniej). Podsumowując kościół z Przytkowic stanowi realizację barokowego, osiemnastowiecznego drewnianego kościoła, który w swoim założeniu dążył do realizacji konkretnych typów architektonicznych, być może o zamyśle imitacji murowanej świątyni barokowej. Uboższą wersję od tej świątyni, również opartą na zasadzie krzyża greckiego prezentuje kościół w Spytkowicach z 1768 roku.

Streszczenie

Kościół św. Joachima w Skawinkach został przeniesiony z Przytkowic, gdzie zbudował go ówczesny dziedzic Przytkowic książę Józef Czartoryski w 1733 roku pod wezwaniem św. Katarzyny Panny i Męczenniczki. Kościół został opisany w aktach wizytacji biskupiej w 1748 roku. W latach 1957-1959 kościół został przeniesiony do Skawinek, gdzie poświęcił go arcybiskup Eugeniusz Baziak w 1959 roku. Wcześniej, 14 lipca 1957 roku nastąpiło poświęcenie kamienia węgielnego pod świątynię. Barokowy kościół drewniany w Skawinkach reprezentuje skromną koncepcję, opartą o plan krzyża greckiego przenikającego się z wielobokiem (przez cięcie naroży wewnętrznych), która w planie nawiązuje wyraźnie do osiemnastowiecznego kościoła Sakramentek w Warszawie, dzieła Tylmana z Gameren. Wieża kościoła jest niska, nakryta daszkiem namiotowym, pierwotnie wolnostojąca, połączona przewiązką. Według Mariana Korneckiego, badacza architektury sakralnej Małopolski budowniczy kościoła w Przytkowicach nie poradził sobie jednak z realizacją barokowej, centralnej kopuły tworząc w zamian dominantę bryły w postaci dużej wieżyczki na sygnaturkę, posadowionej na przecięciu kalenic dachów nakrywających ramiona krzyża. Również zastosowane w kościele przytkowickim szalowanie ścian jest charakterystyczne dla XVIII wieku (niestosowane wcześniej). Podsumowując kościół z Przytkowic stanowi realizację barokowego, osiemnastowiecznego drewnianego kościoła, który w swoim założeniu dążył do realizacji konkretnych typów architektonicznych, być może o zamyśle imitacji murowanej świątyni barokowej. Uboższą wersję od tej świątyni, również opartą na zasadzie krzyża greckiego prezentuje kościół w Spytkowicach z 1768 roku. Obecnie oprócz dzieł przeniesionych z Przytkowic kościół ma również współczesne wyposażenie, m.in. trzy obrazy poświęcone w 1961 roku przez Ojca Świętego: obraz św. Joachima (dar od parafian), Matki Boskiej Bolesnej (dar matek ze Skawinek) oraz obraz Najświętszej Marii Panny (dar księdza Wincentego Turka, sercanina z Płaszowa). Nad drzwiami wejściowymi do kościoła znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, ofiarowany przez rodzinę Staszkiewiczów z Żywca jako pamiątka po księdzu Staszkiewiczu, proboszczu Lanckorony.

Bibliografia