Kościół św. Mikołaja

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Liszki
Miejscowość
Liszki
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Parafia
Św. Mikołaja
Tagi
kościół styl neoromański
Identyfikator
DZIELO/12532
Kategoria
kościół
Czas powstania
1873 rok
Technika i materiał
cegła, kamień, techniki murarskie, tynk; blacha
Autor noty katalogowej
Agata Felczyńska
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Ze źródeł wynika, że parafia w Liszkach istniała już w 1325 roku i liczyła około 2 tysięcy mieszkańców. Za tylu parafian bowiem zostało zapłacone świętopietrze, czyli danina składana papieżowi. Jan Długosz w XV wieku pisał o miejscowości Liszki, które posiadają drewniany kościół parafialny należący do opactwa tynieckiego. Jan Węgrzyn przesnął jeszcze datę budowy pierwszej świątyni na lata osiemdziesiąte XIII wieku. Z 1447 roku pochodzą informacje o budowie kolejnego kościoła, natomiast akta wizytacyjne biskupów z 1585 roku wspominają już o kościele murowanym z dużą drewnianą kruchtą i takim babińcem, ufundowanym przez nieznanego z imienia sołtysa Liszek. Drewniane elementy świątyni musiały być zastąpione murowanymi w 1587 roku a 25 września 1589 świątynię konsekrował biskup Jakub Milewski sufragan krakowski. W trakcie potopu szwedzkiego budowla została splądrowana, zniszczone zostały m.in. organy, o czym wspomniano w wizytacji biskupiej z roku 1663 (?). Około 1816 roku kościół przebudowano, a w1846 roku dokonano gruntownej odnowy świątyni. Kolejny kościół murowany z kamienia wapiennego łączonego z wypalaną cegłą budowany był w latach 1859(1863?)-1873 według znacznie zmienionego z uwagi na brak funduszy projektu Feliksa Księżarskiego (czy zmieniał je architekt z Krakowa Kriszewski?) i konsekrowany w 1888 roku przez biskupa krakowskiego, kardynała Albina Dunajewskiego. Szczegółowo opisano to w kronice parafialnej prowadzonej przez proboszcza Andrzeja Bańskiego. Wspomina on poprzednika księdza Wawrzyńca Oprzędka i dwa kościoły „stary kościół z cegły palonej w stylu romańskim i wieżą […] oraz nowy na planie krzyża zbudowany o trzech nawach […] kryty łupkiem i do użytku oddany w 1873. W starym kościele znajdował się tylko jeden ołtarz w kaplicy wschodniej – Najświętszego Serca Pana Jezusa i ołtarz główny prowizoryczny z desek”. „Na prawo od nowego kościoła ze strony wschodniej sterczały mury starego kościoła bez dachu, który przedtem spieniężono”. Materiał z murów wykorzystano do budowy nowej świątyni. Inwestowano intensywnie w jej wyposażenie. W 1882 roku ustawiono nową chrzcielnicę. Rok później, kosztem plebana ołtarzyk chrzcielny, do czego znowu zostały wykorzystane elementy wyposażenia starego kościoła.
W 1883 roku działające w parafii bractwo różańcowe ufundowało ołtarz św. Izydora umieszczony w zachodniej części transeptu. Wyrzeźbił go, łącznie z posągiem Matki Bożej Różańcowej, krakowski artysta Romuald Łapczyński. Obraz patrona – św. Izydora Oracza (obecnie niepodnoszony) namalował Edward Lepszy. Zakupiono cztery konfesjonały, w tym dwa kryte, oraz ławki do prezbiterium, wykonano je z drewna ofiarowanego przez księdza Bańskiego. Ze składek wiernych zostały zakupione także ławki sosnowe. W 1886 roku w prezbiterium zamontowano balaski marmurowe, a rok później stanął za nimi ołtarz główny zaprojektowany przez Tadeusza Stryjeńskiego. W 1887 roku zakupiono obraz Najświętszego Serca Jezusa i wymurowano cokół wokół kościoła za kwotę 900 zł. 8 września 1887 uroczyście wprowadzono do wnętrz i poświęcono obraz Matki Boskiej Lisieckiej, po wcześniejszym jego odrestaurowaniu i powiększeniu o 2 pasy. Dodatkowo u Edwarda Lepszego zamówiono obraz Jezusa Ukrzyżowanego z przeznaczeniem jako drugi obraz do ołtarza głównego, a także wizerunek Najświętszego Serca Pana Jezusa do ołtarza zamykającego wschodnią część transeptu, który zastąpił stary, malowany przez nauczyciela z Piekar. W roku konsekracji świątyni (1888) ksiądz Bański własnym kosztem sprawił nowy ołtarz dla pochodzącego ze starego kościoła obrazu św. Mikołaja. Również wizerunek biskupa Miry został odnowiony. Za ołtarzem głównym od zewnątrz między dwoma skarpami był rodzaj kaplicy do składania chwilowo trumny ze zwłokami. W tej kaplicy były dwa obrazy wielkie malowane na drzewie na jednej ścianie był Goliat, a na drugiej Dawid z łukiem lub harfą. W 1894 roku Franciszek Mitzke ukończył polichromię wnętrz. Od strony południowej blisko końca kościoła stała drewniana dzwonnica z trzema dzwonami, które zabrano w czasie pierwszej wojny światowej w 1915 roku. W latach 1928-1929 firma Zajdzikowskiego wykonała witraże – w nawie głównej o treści symbolicznej, w bocznych z wizerunkami świętych. W 1930 roku cztery kolejne z postaciami świętych zaprojektował malarz Gloger, a wykonała firma S. G. Żeleńskiego z Krakowa. W następnym roku wykonano remont zewnętrznych elewacji kościoła. W 1936 roku zakupiono w warszawskiej firmie A. Homan St. Jezierski nowe organy. W 1945 roku naprawiono dach, w kolejnym witraże i wieżyczkę na sygnaturkę. W 1947 roku kościół zelektryfikowano, w 1953 podłączono centralne ogrzewanie i nagłośnienie, niedługo potem wykonano nową polichromię. W latach 1961-1962 odrestaurowano drogę krzyżową i zakupiono ławki, dwa lata później obłożono filary i wykonano polichromię prezbiterium umieszczając na ścianach sceny związane z życiem patronów – św. Mikołaja i św. Jana Kantego. W 1977 roku wystawiono nowy ołtarz posoborowy. W 1986 roku wykonano nową polichromię wnętrza.

Opis

Budynki kościoła i plebanii znajdują się w centralnej części wsi, przy rynku na północ od głównej drogi z Krakowa do Oświęcimia. Kościół stoi przy obszernym placu, obwiedziony wysokim kamiennym murem z metalowym ogrodzeniem od południa. Kościół z prezbiterium zwróconym na północ, wzniesiony z kamienia wapiennego i cegły, tynkowany, z podmurówką. Świątynia wybudowana na planie krzyża łacińskiego z bazylikowym korpusem i transeptem. Dwuprzęsłowe prezbiterium zakończone półkoliście absydą zostało ujęte w dwa aneksy boczne, z których zachodni przeznaczony jest na zakrystię. Od południa do budynku przylega kruchta w przyziemiu wieży. Wnętrze kościoła trójnawowe, czteroprzęsłowe. Nawa główna łączy się z nawami bocznymi arkadami wspartymi na pięciobocznych filarach. Nawy boczne ujęte szerokimi pilastrami z pięciobocznymi filarami. Filary i pilastry stoją na wysokich, masywnych cokołach z kapitelami analogicznymi jak w nawie głównej. Ściany na skrzyżowaniu naw oraz ściany prezbiterium ujęte wspomnianymi filarami podtrzymującymi gurty sklepienia. Nawa i prezbiterium przykryte są sklepieniem kolebkowym z geometryzowanymi lunetami po obu stronach ścian. Ramiona transeptu sklepione kolebkowo z analogicznymi lunetami. Na skrzyżowaniu naw znajduje się sklepienie żaglaste. Nawę główną oświetlają rozmieszczone po jednym w każdym przęśle otwory okienne zamknięte łukiem półkolistym, okna w transepcie to biforia, widoczne tylko z zewnątrz okrągłe okno w absydzie wypełnione jest kamienną rozetą. Główne wejście od południa, do pierwszego przęsła od transeptu prowadzi dwoje drzwi w otworach o zamknięciu w kształcie łuku odciętego. W części zachodniej chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach i dwóch filarach dostawionych do ściany. Ich kapitele są analogiczne do pozostałych w kościele. Sklepienia dekorowane polichromią z rozetami i pękami lilii, a na skrzyżowaniu naw umieszczono malunek naścienny ukazujący Chrystusa tronującego z Bogiem Ojcem i gołębicą Ducha Świętego, a wokół nich cztery symbole ewangelistów. W fasadzie świątyni znajduje się strzelista wieża dwukondygnacyjna na planie czworokąta, przechodząca wyżej w ośmioboczną. Po bokach wieży wysokie aneksy zwieńczone schodkowo. Nad wejściem do kościoła znajduje się ozdobne okno zamknięte półkoliście i wypełnione czterema małymi rozetami ułożonymi jedna nad drugą. W kolejnej kondygnacji wieżę przepruwa biforium poniżej tarczy zegara i dekoracji arkadkowej. Wieża pełni jednocześnie funkcję dzwonnicy. Druga wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu mieści sygnaturkę. Korpus kościoła nakryty dachem dwuspadowym, wieża wielobocznym. Wszystkie dachy kryte blachą.

Zarys problematyki artystycznej

Zewnętrzny i wewnętrzny wygląd świątyni nawiązuje do podstawowych rozwiązań stosowanych w sztuce gotyckiej i romańskiej. Inspirując się średniowieczem zadecydowano o wzniesieniu budowli na planie krzyża łacińskiego, ujętej szkarpami, z wysoką wieżą w fasadzie. Niektóre okna przybrały okrągły kształt, bywają wypełnione kamiennym maswerkiem lub dekorowane rozetami. Wnętrze jest strzeliste, ma układ bazylikowy, a więc trzy nawy, z których boczne są niższe od głównej. Lunety przęseł sklepienia są tak głębokie, że ich krawędzie dają wrażenie żeber stosowanych w sklepieniu krzyżowo-żebrowym. Niektóre dekoracje fasady, takie jak fryz arkadkowy i biforia, czyli zdwojone, niewielkie okna zaczerpnięto ze sztuki romańskiej. Tak samo zresztą jak powszechnie stosowanie łuków półokrągłych zamiast ostrych. Jest to dość typowe złączenie inspiracji, które było stosowane po połowie XIX wieku. Architektura kościoła jest utrzymana w stylu neoromańskim i neogotyckim, lecz neoromanizm ujawnia się raczej w szczegółach narzuconych na tradycyjną bryłę. Odejście od jednorodnego nawiązania do okresu stylowego zwiastowało powolny kres architektury neogotyckiej i historyzmu. Poszczególne części wnętrza oddzielają monumentalne arkady. Styl arkadowy, zwany „Rundbogenstil” był niemieckim wariantem neoromanizmu związanym z działalnością Karla Friedricha Schinkla i opierał się na wzorach architektury bizantyńskiej, romańskiej i renesansowej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Kościół w swojej obecnej formie – murowany z kamienia wapiennego łączonego z wypalaną cegłą – ukończono w 1873 roku i konsekrowano w 1888 roku. Jego plan, który uległ zmianom, sporządził architekt z Krakowa Feliks Księżarski, a do jego budowy wykorzystano materiał z rozbiórki starej świątyni. Architektura kościoła jest utrzymana w stylu neoromańskim i neogotyckim. Najcenniejszymi zabytkami przechowywanymi we wnętrzu świątyni są odrestaurowane osiemnastowieczne obrazy Matki Boskiej Lisieckiej (wraz z siedemnastowieczną sukienką) w ołtarzu głównym i św. Mikołaja w bocznym. Warte uwagi są zresztą cały ołtarz główny zaprojektowany przez Tadeusza Stryjeńskiego oraz boczny Najświętszego Serca Jezusa, który jako jedyny został przeniesiony ze starego kościoła. Kilka obrazów ze starego kościoła przerobiono na feretrony.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
Kornecki Marian , "Sztuka sakralna", Kraków 1993
Natanek Piotr, "Informator Archidiecezji Krakowskiej. Parafie i Kościoły", 2010

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Liber continens decreta executiva visitationum et alia ad correctionem et reformationem vitae et morum cleri pertinentia tempore fel. rec. R.D. Bernardi Maciejowski Cardinalis et episcopi Cracoviensis ac ducis Severiensis conscripta ex annis 1601 et sequent
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio quindecim decanatuum, nempe: Skavinensis, Zathoriensis, Novi Montis, Skalensis, Wrocimoviensis, Adreoviensis, Kijensis, Paczanoviensis, Oswiecimensis, Żywiecensis, Witoviensis, Skoliensis, Opatovecensis, Wielicensis et Plesnensis a Peril. et R.D. Nicolao Oborski, episcopo Laodicensis, suffraganeo, archidiacono, vicario in spiritualibus generali Cracoviensi in annis 1663 - 1665 expedita
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationum decanatuum: Wielicensis ex anno 1703, Novi Montis ex anno 1704 et Scavinensis ex anno 1704 sub generali administratione R.D. Casimiri a Łubna Łubiński, episcoi Heracleensis, suffraganei, canonici sede vacante episcopatus Cracoviensis et ducatus Severiensis, a R.D. Remigio Suszycki IUD, archidiacono Cracoviensi, custode Kielcensi, scholastico Lanciciensi, SRM secretario a.D. 1703 et 1704 expedita

Autor: Remigiusz Suszycki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Status ecclesiarum seu acta visitationis decanatuum Novi Montis et Bythomiensis in Polonia sub auspiciis Fel. regimine Cel. Principis R.D. Andrea Stanislai Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae, equitis Aquilae Albae, anno quo intra (1747 et 1748) conscripta

Autor: Andrzej Stanisław Kostka Załuski

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Protokuł Wizyty Generalney z Dekanatow Skalskiego i Nowogurskiego
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio decanatuum Novi Montis, Volbromiensis, Leloviensis et Zatoriensis de mandato R. D. Bernardi Maciejowski, episcopi Cracoviensis et ducis Severiensis a. D. 1602
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio ecclesiarum decanatus Novi Montis, Bythomiensis, Novi Fori, Chodeliensis, Parczoviensis per Rmum Dnum Petrum Skiedzienski Archidiaconum Zawichostensem de anno 1611 peracta
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis, Novi Montis, Oswencimensis, Zatoriensis, ad archidiaconatum Cracoviensem, prothonotarium apostolicum in a. D. 1617 authoritate ordinaria factae sub felicibus auspiciis R. D. Martini Szyszkowski, episcopi Cracobiensis, ducis Severiensis. Visitatio ecclesiae Collegiate Skarbimiriensis die 9 mesis Decembris anni 1617 ex speciali commissione Episcopi ordinarii facta kk. 106 - 110. Visitatio decanatus Wielicensis a. D. 1618 per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Liber visitationum a R. D. Joanne Tarnowski, archidiacono Cracoviensi visitatarum ecclesiarum parachialium in decanatibus: Novi Monte, Scavinensi, Zatoriensi, Żiwecensi et Oswiecimensi in annis 1644 - 1647 expeditarum.
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Inwentarze parafialne 1791, 1802, 1816
Liber memorabilium Ecclesiam parochialem in Liszki. kronika parafialna, prowadzona od 1881.

Jak cytować?

Agata Felczyńska , "Kościół św. Mikołaja", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-mikolaja-2

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności