Kościół św. Michała Archanioła

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
limanowski
Gmina
Mszana Dolna
Miejscowość
Mszana Dolna
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Parafia
Św. Michała Archanioła
Tagi
architektura XIX wieku styl neogotycki św. Michał Archanioł Wdowiszewski Wincenty
Identyfikator
DZIELO/12547
Kategoria
kościół
Czas powstania
1891-1901
Fundator
Maria i Henryk Krasińscy
Technika i materiał
kamień, cegła, blacha, techniki murarskie, kamieniarskie, blacharskie, tynkowanie
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół w Mszanie Dolnej pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wzmiankowany był w aktach wizytacji biskupich w 1596 oraz 1598 roku. W kolejnych z 1618 roku kościół znajdował się już pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Michała Archanioła. We wszystkich wspomnianych wizytacjach i następnych, aż do 1655 roku wzmiankowane były trzy ołtarze, krucyfiks na skrzyżowaniu nawy z prezbiterium, chrzcielnica, cyborium, ambona i inne niezbędne sprzęty, naczynia i tkaniny liturgiczne. Natomiast w następnych dwóch wizytacjach z 1728 roku oraz kolejnej z 1748 roku wymienione zostały nazwy poszczególnych obrazów umieszczonych w ołtarzach. W ołtarzu głównym znajdował się obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (jest to zapewne dzieło, które w 1689 roku sprowadził do Mszany Dolnej z kościoła św. Anny w Krakowie proboszcz parafii Jan Kazimierz Bełza). Obraz ten jest do dziś przechowywany w świątyni. W drugim ołtarzu wymieniono obraz św. Józefa, a w trzecim obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W drugiej połowie XVII wieku kościół w Mszanie Dolnej uległ spaleniu, być może podczas potopu szwedzkiego (1655-1660). Prawdopodobnie jego fundatorem była rodzina Pieniążków. Nie wiadomo, w jakim stopniu świątynia uległa zniszczeniu. W 1710 roku kościół został całkowicie odbudowany, a konsekrował go biskup Grzegorz Tomasz Ziegler 29 czerwca 1826. W ołtarzu głównym umieszczono wówczas relikwie świętych Krescencjusza i Poncjana.

6 marca 1888 komitet parafialny podjął decyzję o wybudowaniu nowego kościoła w Mszanie Dolnej. Świątynię postawiono w latach 1891-1901. Fundatorami byli Maria i Henryk Krasińscy, zaś projekt budynku wykonał krakowski architekt Wincenty Wdowiszewski. Na przełomie XIX i XX wieku kościół wyposażano w ołtarze, a w 1910 roku zakupiono nową chrzcielnicę, konfesjonały i organy. Pod koniec pierwszej wojny światowej proboszcz Józef Stabrawa zlecił Juliuszowi Makarewiczowi wykonanie malowideł ściennych, które artysta sporządził w latach 1918-1920. Kolejne malowidła ścienne na ścianie ponad emporą organową przedstawiające św. Cecylię oraz św. Franciszka wykonał Erwin Czerwenka w 1921 roku. W 1927 oraz 1929 roku Juliusz Makarewicz sporządził projekty przekształcenia dwóch ołtarzy bocznych: Matki Boskiej Dobrej Rady oraz Trójcy Świętej. W obu dodano nową środkową część w formie tryptyku, a w ołtarzu Trójcy Świętej dodatkowo umieszczono rzeźbę Najświętszego Serca Pana Jezusa. Od 1918 roku kościół sukcesywnie ozdabiano witrażami. Pierwsze wstawiono w oknach nawy, następne w transepcie (1919, 1930), kruchcie (1923) i w prezbiterium (1922, 1929-1930). Autorami projektów witraży byli: Juliusz Makarewicz, Erwin Czerwenka oraz Zdzisław Gedliczka. Główny witraż przedstawiający patrona świątyni – św. Michała Archanioła wykonano w 1922 roku według projektu Juliusza Makarewicza. Kolejny witraż znajdujący się w prezbiterium powstał w 1929 roku. To wyjątkowe dzieło zdobyło złoty medal podczas Powszechnej Wystawy w Pałacu Rzemiosła w Poznaniu. Przedstawia Matkę Boską Niepokalanie Poczętą. Drugi witraż w prezbiterium – św. Józefa, powstał w 1930 roku. Oba dzieła zaprojektował Zdzisław Gedliczka, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Poważne szkody poniósł kościół w Mszanie Dolnej w czasie przejścia frontu w styczniu 1945 roku. Zniszczeniu uległa część witraży oraz dach świątyni. Prace konserwatorskie witraży wykonała w latach pięćdziesiątych firma Stanisława Gabriela Żeleńskiego z Krakowa.

W 1956 roku powstał kolejny, czwarty ołtarz neogotycki, dedykowany św. Józefowi. Wykonali go Andrzej Węgrzyn i Stanisław Dobrowolski. W polu środkowym znajduje się obraz św. Józefa z Dzieciątkiem, który w tradycyjnej formule ikonograficznej namalował tutejszy artysta Stanisław Ciężadlik. Wykonał on również duży krucyfiks, który umieszczony jest nad ołtarzem głównym. Krucyfiks zamontował w tym miejscu murarz Stanisław Jakubiak. W latach 1966-1969 odrestaurowano witraże, dokonując podczas remontu całkowitej wymiany przeszkleń w oknach nawy. W kolejnym dziesięcioleciu zbudowano schody przy zakrystiach, po obu stronach prezbiterium. Następnie Maciej Makarewicz we współpracy z córką Zofią oraz Józefem Wiatrem przeprowadzili konserwację malowideł ściennych (1972-1974). Artysta wykonał następnie przedstawienia „Chrzest Chrystusa” oraz „Kazanie na górze” w niszach przy prezbiterium, odsłoniętych w związku z przesunięciem ołtarzy bocznych w 1971 roku w głąb transeptu. W wyniku tych prac jeden ołtarz usunięto. 29 września 1975 biskup Julian Groblicki poświęcił odnowione malowidła. W kolejnym dziesięcioleciu wzniesiono przy kościele murowane kruchty, poprzedzające wejścia do ramion transeptu (w miejsce drewnianych z 1964 roku). W 1984 roku poświęcono nowe dwa dzwony, odlane w pracowni Walerii i Janusza Felczyńskich w Przemyślu. Ostatni witraż w kościele z wizerunkiem Jana Pawła II powstał w 2006 roku w oknie wieży. W ostatnich latach poddano konserwacji ołtarze i polichromie. Przy wejściu do kościoła warto zwrócić uwagę na popiersie księdza Józefa Stabrawy, wieloletniego proboszcza parafii w Mszanie Dolnej, który zginął w obozie koncentracyjnym w Dachau. Popiersie wykonał miejscowy rzeźbiarz Stanisław Ciężadlik.


Opis

Kościół św. Michała Archanioła jest usytuowany na wysokim wzniesieniu w centrum Mszany Dolnej, na północ od głównej drogi z Raby Niżnej do Kasiny Wielkiej. Teren przykościelny jest otoczony wysokim murem posadowionym na kamiennej podmurówce oraz słupkach z nieregularnych ciosów kamienia i z żeliwnym płotem. W części północnej muru zlokalizowana jest szeroka brama, a od strony południowo-wschodniej na teren przykościelny prowadzą wysokie schody i bramka w murze.

Kościół jest orientowany, murowany, otynkowany, jednonawowy na rzucie krzyża łacińskiego z czworoboczną wieżą w fasadzie. Wnętrze tworzy wydłużone, zamknięte pięciobocznie, dwuprzęsłowe prezbiterium, które oddziela ściana arkady tęczowej. Nawa jest szersza, czteroprzęsłowa, nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Ramiona transeptu zwyczajowo zwane kaplicami są jednoprzęsłowe, otwarte szerokimi arkadami do nawy. Sklepienie nad skrzyżowaniem nawy z transeptem gwiaździste. Prezbiterium z nawą są połączone szeroką, ostrołukową arkadą w ścianie tęczowej. Od północy i od południa do prezbiterium przylegają dwie zakrystie na planie prostokąta, zamknięte trójbocznie. Wejście do zakrystii zaznaczone wysoką ostrołukową arkadą. Na zachodniej ścianie nawy chór muzyczny, wsparty na dwóch kolumnach, dostępny klatką schodową od nawy.

Nawę oświetlają umieszczone w południowych i północnych ścianach prostokątne, zamknięte ostrołukowo okna, takie same znajdują się w prezbiterium; w wieży okno koliste w pierwszej kondygnacji, a w wyższych ostrołukowe wąskie okienka zamknięte żaluzjami. Wszystkie okna w nawie i prezbiterium wypełnione są witrażami lub ozdobnymi przeszkleniami. Do kościoła prowadzi główne wejście od strony zachodniej oraz dwa mniejsze w przybudówkach przy zakrystiach.

W zewnętrznej elewacji kościoła widoczny jest niewysoki kamienny cokół, otynkowany. Prezbiterium, niższe od nawy, oszkarpowane. Nawa również oszkarpowana, nakryta dachem dwuspadowym z wieżą na sygnaturkę na skrzyżowaniu nawy z transeptem. Ramiona transeptu od strony północnej i południowej, a także nawa od strony wschodniej zakończone są wysokim szczytami schodkowymi, ze ścianami ozdobionymi ostrołukowymi blendami. Na zachodnim zakończeniu nawy znacznie niższy szczyt schodkowy. Do zachodniej fasady kościoła dostawiona jest wysoka założona na planie kwadratu wieża-dzwonnica w narożach wzmocniona kamiennymi szkarpami. W dolnej kondygnacji, na osi kościoła, prostokątne wejście do kruchty zaakcentowane dwoma stopniami oraz przedsionkiem w kształcie ostrołukowej arkady, zamkniętej dodatkowo trójkątnym szczytem pokrytym blaszanym daszkiem; powyżej rozglifione koliste okno. Po lewej stronie wejścia do kościoła w płytkiej wnęce umieszczone jest popiersie księdza Józefa Stabrawy z tablicą pamiątkową.

Zarys problematyki artystycznej

Projektantem kościoła św. Michała Archanioła w Mszanie Dolnej był znany architekt i historyk sztuki Wincenty Juliusz Wdowiszewski (1849-1908). Zrealizowany w Mszanie Dolnej projekt pierwotnie przeznaczony był dla świątyni w Limanowej, gdzie w tym czasie również rozpoczęto starania o budowę nowego kościoła. Jednakże ostatecznie projekt wykorzystano przy budowie tutejszej budowli. Świątynia została wzniesiona w stylu neogotyckim. Tadeusz Jaroszewski, badacz architektury neogotyku w Polsce zaproponował wewnętrzną periodyzację tego stylu na terenie naszego kraju, dzieląc go na trzy okresy. Kościół w Mszanie Dolnej powstał w trzecim okresie wyznaczonym przez badacza, najpóźniejszym, który rozciągał się od lat siedemdziesiątych XIX wieku do 1914 roku. Odznaczał się zmianą pokoleniową wśród twórców oraz przesunięciem zainteresowań z gotyku (ogólnie) do odmian regionalnych. Zmianę tę można zauważyć w dążeniu do uformowania tzw. „gotyku wiślano-bałtyckiego”, czy „nadwiślańskiego”. Wincenty Wdowiszewski inspirował się tą odmianą neogotyku, którą jej twórca – Jan Sas-Zubrzycki – pragnął stworzyć, jako wyrażającą „rys narodowy, potężny, śmiały i zgodny z usposobieniem słowiańskim”.

Wdowiszewski zaprojektował w kościele w Mszanie Dolnej wysokie, wąskie i podzielone kolumienkami okna, zamknięte u góry łukiem ostrym. Znajdują się w nich witraże, które zasługują na szczególną uwagę. Wykonanie projektów pierwszych z nich w 1917 roku za radą Franciszka Mączyńskiego ówczesny proboszcz Józef Stabrawa zlecił Juliuszowi Makarewiczowi. Witraże wykonano w krakowskim Zakładzie Witrażów S. G. Żeleński. Pomysł kompozycji stanowi całościowy projekt dekoracji kościoła, w której głównymi elementami były malowidła ścienne i witraże. Kolejne sześć witrażów wykonał ten sam zespół w 1919 roku. Ostatnią pracą Makarewicza dla kościoła w Mszanie był witraż przedstawiający św. Michała Archanioła w oknie prezbiterium.

Streszczenie

Kościół św. Michała Archanioła w Mszanie Dolnej postawiono w latach 1891-1901 w stylu neogotyckim. Projektantem świątyni był Wincenty Wdowiszewski. Architekt zaprojektował w kościele wysokie, wąskie i podzielone kolumienkami okna, zamknięte u góry łukiem ostrym. Znajdują się w nich witraże, które zasługują na szczególną uwagę. Wykonanie projektów pierwszych z nich za radą Franciszka Mączyńskiego ówczesny proboszcz Józef Stabrawa zlecił Juliuszowi Makarewiczowi w 1917 roku. Witraże wykonano w krakowskim Zakładzie Witrażów S. G. Żeleński. Pomysł kompozycji stanowi całościowy projekt dekoracji kościoła, w której głównymi elementami były malowidła ścienne i witraże. Kolejne sześć witraży wykonał ten sam zespół w 1919 roku. Ostatnią pracą Makarewicza dla kościoła w Mszanie był witraż przedstawiający św. Michała Archanioła w oknie prezbiterium. Na przełomie XIX i XX wieku kościół wyposażano w ołtarze, a w 1910 roku zakupiono nową chrzcielnicę, konfesjonały i organy. Na ścianach świątyni wiszą stacje drogi krzyżowej, które wykonał Józef Zając. Do najstarszego wyposażenia kościoła należy kamienna kropielnica z 1668 roku, obraz Zaśnięcia Matki Boskiej z około 1530 roku, który pochodzi z kościoła św. Anny w Krakowie, obraz św. Michała Archanioła z XVII wieku oraz św. Augustyna z Dzieciątkiem z XVIII wieku. Przy wejściu do kościoła warto zwrócić uwagę na popiersie księdza Józefa Stabrawy, wieloletniego proboszcza parafii w Mszanie Dolnej, który zginął w obozie koncentracyjnym w Dachau. Popiersie wykonał miejscowy rzeźbiarz Stanisław Ciężadlik.

Bibliografia

Natanek Piotr, "Informator Archidiecezji Krakowskiej 2000. Parafie i kościoły", Kraków 2000
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Kracik Jan, "Konsekracje kościołów i ołtarzy w diecezji krakowskiej w XVII-XVIII wieku" , „Nasza Przeszłość” , s. 111-147
Czapczyńska-Kleszczyńska Danuta, Szybisty Tomasz, "Korpus witraży z lat 1800-1945 w kościołach rzymskokatolickich metropolii krakowskiej i przemyskiej, t. 1: Archidiecezja Krakowska, dekanaty krakowskie", Kraków 2014
Pencakowski Paweł, "Recepcja dzieł dawnej sztuki i pamiątek przeszłości w diecezji krakowskiej", Kraków 2009

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum Tarnoviensis, Dobcicensis, Woynicensis, Opatowiensis, Lypnicensis et Wielicensis ad Archidiaconatum Cracoviensis pertinentium per venerabilem Christophorum Cazimirski Praepositum Tarnoviensis mandato Illustrissimi Principis et Domini Domini Georgini Divina Miseratione S. R. Ecclessia Tituli S. Sixti Card. Praesbyteri Rzadziwł nuncupati Episcopatus Cracoviensis et Ducatus Severiensis administratoris perpetui in Olica et Neswiesz Ducis et ex commissione admodum Rndi. Dni. D. Stanislai Crasinski Archidiaconi in spiritualibus vicarii et generalis officialis Cracoviensis etc. etc.

Autor: Krzysztof Kazimirski

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Compendium actorum visitationis exterioris ecclesiarum existentium in et sub decanatu Pilsnensi, Mielecensi, Ropczicensi, Biecensi, Jaslensi et Żmigrodensi, ad archidiaconatum Sandecensem pertinentium, per R. D. Christophorum Kazimirski, praepositum Tarnoviensem mandato Illustrissimi et Reverendissimi Domini Georgii S. R. E. Cardinalis praesbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olyka et Nieswierz ducis a. D. 1595 factae
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio externa decanatus Dobcicensis, Lipnicensis, Voynicensis, Skalensis et Opatovicensis per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem a. D. 1618 peracta
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Liber visitationum decanatus Dobczycensis a perillri ac reverendissimo Domino Nicolao Oborski Dei et Apostolice Sedis Gratia Episcopo Laodicensis Suffraganeo, Archidiacono, Vicario in Spiritualibus et Officiali Generali Cracoviensi
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis per me Alexandrum Mathiam Rudzki Commissarium ad hoc nunus in dusbus decanatibus Lipnicensis et Voynicensis

Autor: Aleksander Maciej Rudzki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationis decanatuum Dobczycensis et Lipnicensis ex delegatione Cel. Principis R.D. Andrea Stanislai Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis ducis Severiae, per Clementem Stanislaum Kostka Herka, Phil. Doctorem et Professorem, Collegam minorem, Ecclesiae Collegiatae Boboviensis custodem, parochiae Droginensis curatum a.D. 1747 die vero 3 mensis Decembris inchoata et 1748 die 22 mensis Martii expeditae

Autor: Andrzej Stanisław Kostka Załuski

Miejska Biblioteka w Mszanie Dolnej, Kronika Mszany Dolnej, oprac. Olga Illulkiewicz, Mszana Dolna 2002, s. 28, 39-44, 83-87, 120-124, 213-221, 388-399.

Osoby związane z dziełem

Jak cytować?

Maria Działo, "Kościół św. Michała Archanioła ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-michala-archaniola-2

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności