Kościół Rozesłania Świętych Apostołów w Gruszowie

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Raciechowice
Miejscowość
Gruszów
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Parafia
Rozesłania Świętych Apostołów
Tagi
architektura drewniana kościół drewniany
Identyfikator
DZIELO/14089
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
pierwsza połowa XVI wieku
Technika i materiał
drewno, techniki ciesielskie
Autor noty katalogowej
Paulina Chełmecka
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Historia parafii w Gruszowie sięga czasów średniowiecza. Najstarsze wzmianki zachowały się w spisach świętopietrza z lat 1337-1358, gdzie wspominany był także ówczesny gruszowski kapelan Więcław. Istnienie parafii z lat 1470-1480 potwierdził także Jan Długosz w „Liber beneficiorum”. Wówczas w miejscowości najprawdopodobniej znajdowała się pierwsza, zdaniem Ryszarda Brykowskiego, drewniana świątynia. Obecny kościół, według Brykowskiego i Mariana Korneckiego, powstał w pierwszej połowie XVI wieku, zastępując wspomnianą pierwszą budowlę. W protokole powizytacyjnym z 1597 roku po raz pierwszy wzmiankowane jest wezwanie świątyni: Rozesłanie Apostołów. Pierwotnie bryłę kościoła charakteryzował jednonawowy korpus oraz wolnostojąca wieża. W ciągu wieków architektura świątyni była kilkakrotnie poddawana pewnym przekształceniom. Znaczniejsze z nich miały miejsce w XVIII wieku, kiedy dobudowano kaplicę boczną. Szeroko zakrojonych prac remontowych dokonano także w latach 1919-1922. Poza gruntownym remontem wolnostojąca dotychczas wieża została połączona z korpusem kościoła i podobnie jak wieżyczka na sygnaturkę, nakryta neogotyckim hełmem. W 1993 roku miała miejsce kolejna gruntowna przebudowa kościelnej wieży, w efekcie której usunięto neogotycki hełm i wykonano prosty dach namiotowy, prawdopodobnie wówczas wieżyczka sygnaturki zyskała formę zwieńczenia nawiązującą do barokowych latarni z baniastym hełmem.

Opis

Kościół parafialny w Gruszowie znajduje się na niewielkim wzniesieniu w centrum miejscowości. Budowla jest orientowana, jednonawowa, z szerokim zamkniętym trójbocznie prezbiterium oraz czworoboczną wieżą od zachodu. Korpusu nawowy i prezbiterium charakteryzuje konstrukcja zrębowa, natomiast wieżę słupowa. Od północy do prezbiterium przylega zakrystia na rzucie prostokąta, natomiast do nawy zamknięta trójbocznie kaplica boczna. Do wnętrza kościoła prowadzą dwie kruchty, jedna od strony południowej, druga przez wieżę od zachodniej. Nad korpusem nawowym i prezbiterium znajduje się jednokalenicowy dach kryty gontem, a na styku nawy i prezbiterium usytuowana jest drewniana wieżyczka na sygnaturkę nakryta baniastym hełmem z latarnią. Zakrystia przekryta jest dachem pulpitowym, natomiast kaplica boczna oraz kruchty dachami dwuspadowymi krytymi gontem. Izbicową, o pochyłych ścianach wieżę wieńczy okuty blachą dach namiotowy. Elewacje osłania szalunek z pionowych desek z tzw. listwowaniem oraz pseudopilastry, dodatkowo wieżę w jednej trzeciej wysokości obiega niewielki parapet kryty gontem. W strukturze korpusu nawowego otwory okienne znajdują się po stronie południowej i mają kształt stojących prostokątów. W prezbiterium znajduje się po jednym oknie od południa i od wschodu, ich prostokątna forma jest zamknięta łukiem w ośli grzbiet. W kaplicy bocznej jest jedno okno od strony zachodniej. Ściana wschodnia zakrystii przepruta jest dwoma niewielkimi oknami, natomiast kruchty południowej jednym. W kruchcie zachodniej od południa jest jedno okno, natomiast w dolnej partii wieży znajdują się trzy, z czego dwa dolne oddziela od górnego niewielki daszek pulpitowy. Wnętrze korpusu nawowego i prezbiterium kościoła nakryte jest drewnianym stropem. Do kaplicy bocznej prowadzi szerokie przejście o ostrołukowym wykroju. Południowy portal w korpusie nawowym wieńczy wykrój w formie łuku w ośli grzbiet. Ściany i stropy wnętrza kościoła pokrywa secesyjna polichromia.
Plac przykościelny otoczony jest drewnianym ogrodzeniem oraz starodrzewem.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Gruszowie stanowi bardzo dobry przykład szesnastowiecznego budownictwa małopolskiego. Drewnianą architekturę sakralną południowej Polski charakteryzuje wyłącznie konstrukcja wieńcowa, zwana także zrębową. Zróżnicowanie brył małopolskich kościołów powstających w XV i XVI wieku pozwala przyporządkować je dwóm typom konstrukcyjnym rozróżnianym pod względem sposobu przykrycia zaskrzynień – za pomocą oddzielnych dachów pulpitowych nad korpusem i prezbiterium, bądź pojedynczego, nakrywającego obydwie te przestrzenie. Warto także nadmienić, iż w strukturze więźby dachowej kościoła w Gruszowie zachowały się szesnastowieczne ciesielskie znaki montażowe poświadczające czas powstania. Mają one formę ciętego w strukturze drewna i jednocześnie rysowanego sangwią kwadratu. Wnętrza niewielkich, średniowiecznych kościołów drewnianych niemal wyłącznie nakrywano stropami. Rozmieszczenie zaś otworów okiennych oraz drzwiowych dyktowane było zarówno względami bezpieczeństwa, klimatycznymi, jak i wymowną symboliką stron świata. Często więc rezygnowano z umieszczania okien od północy, „gdyż strona ta była w średniowieczu uznawana za strefę zła i jego mocy”. Zasady tej przestrzegano aż do połowy XVI wieku, doświetlając wnętrza świątyń jedynie od południa i wschodu, jak ma to miejsce także w kościele gruszowskim. Natomiast ilość wejść, ze względu na bezpieczeństwo, ograniczano zwykle do dwóch: zachodniego i południowego, wewnętrzne przejście łączyło zakrystię z prezbiterium. Innym istotnym elementem dawnych drewnianych świątyń są przykościelne wieże, które pojawiały się dopiero na początku XVI wieku, stanowiąc „wyjątkowo silny akcent, wpływający również na stylowy charakter budowli”. Dobudowywano je zarówno przy starszych obiektach, jak i nowo wznoszonych. Upowszechniły się natomiast na przestrzeni XVII wieku. Ich struktura osadzona była w tradycjach architektury gotyckiej, czego znakiem były pochyłe ściany z nadwieszoną izbicą (o gotyckiej, obronnej genezie), hełmy namiotowe lub ostrosłupowe, w okazalszej wersji zastępowane hełmem iglicowym, bądź ostrosłupowymi narożnymi wieżyczkami. W początkowej fazie wieże kościelne były zazwyczaj niższe, często niezłączone z korpusem nawowym, z izbicą posadowioną poniżej poziomu kalenicy dachu kościoła. Znamienną dla siedemnastowiecznej architektury drewnianej cechą są wieżyczki na sygnaturki podnoszące sakralny charakter budowli. W XVIII wieku, pod wpływem inspiracji płynących z form murowanej architektury barokowej w kościele gruszowskim dobudowana została kaplica boczna. W tym czasie powstały także listwowane szalunki oraz pseudopilastry charakterystyczne dla budowli późnego baroku.
Ostatnim okresem widocznych przemian w strukturze kościoła parafialnego w Gruszowie był przełom drugiej i trzeciej dekady XX wieku. Druga połowa XIX i początek XX wieku to w drewnianym budownictwie sakralnym Małopolski m.in. okres nieznacznych wpływów stylu neogotyckiego, nawiązującego do form architektury średniowiecznej, dominującego głównie w budownictwie murowanym. Inspiracje te widoczne są przede wszystkim w detalach, jak forma wieżyczek, czy drobnych elementach dekoracyjnych. Wznoszono wówczas wiele neogotyckich wież, bądź istniejące wieńczono hełmami w tej stylistyce. Jak zauważył Marian Kornecki „typowym, choć prymitywnym hełmem neogotyckim stała się iglica wyrastająca z trójkątnych szczycików wieńczących wszystkie ściany wieży” w kościele w Gruszowie. Wykonana w 1922 roku konstrukcja została jednak zastąpiona 1993 roku prostym dachem namiotowym. Zbliżoną, neogotycką formę zakończenia wieży można jeszcze zaobserwować w drewnianym kościele w Dobrkowie (1913).

Drewnianą architekturę kościelną Małopolski charakteryzuje spora różnorodność. Niezmienna aż po połowę XVII wieku struktura i rozwiązania konstrukcyjne istniejących zabytków stanowią świadectwo ich w pełni przemyślanej technologii ukształtowanej zapewne znacznie wcześniej. Szesnasto- i siedemnastowieczne kościoły najpewniej były już powszechnym powieleniem dawnych, niezachowanych. Powstanie drewnianego kościoła gotyckiego było zapewne efektem rozwijającego się zapotrzebowania „na nowe i liczne parafialne budowle kultowe”. Sytuacja taka miała miejsce najpierw w XIII wieku, a potem za panowania Kazimierza Wielkiego. „Jednonawowy kościół, składający się z dwóch czworobocznych członów, który okazał się najlepszym rozwiązaniem funkcjonalnym dla programowych potrzeb kultu, został od połowy XIV wieku masowo rozpowszechniony, jako typowy mały gotycki kościół parafialny”. Poza najbardziej oczywistymi, samodzielnymi materiałami budulcowymi, jak kamień czy cegła, ważną rolę odgrywało także zapewne drewno. Z biegiem czasu zarówno układ planistyczny, konstrukcja czy forma bryły nie są poddawane przekształceniom. Zmienia się głównie skala, proporcje budowli oraz detale architektoniczne czy dekoracja. W pierwszej połowie XVI wieku nastąpiła redukcja skali, rezygnacja z dotychczasowego monumentalizmu. Zmienia się także forma detali architektonicznych, jak różnego rodzaju dekoracyjne wykroje portali, a po 1500 roku otworów tęczowych i okiennych. W pierwszej tercji XVI wieku łuk ostry zastępuje „ośli grzbiet” oraz „neoromański” łuk półkolisty. Z uwagi na zbyt wyraźne wpływy architektury murowanej na późnośredniowieczne, drewniane budowle sakralne należy uznać je za „dzieło zawodowych cieśli miejskich”.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Architektura szesnastowiecznego kościoła parafialnego w Gruszowie stanowi ciekawy przykład późnogotyckiego budownictwa drewnianego Małopolski. Mimo późniejszych przekształceń i ingerencji w strukturę budowli świątynia zachowała swój pierwotny charakter.

Jak cytować?

Paulina Chełmecka, "Kościół Rozesłania Świętych Apostołów w Gruszowie", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-rozeslania-swietych-apostolow-w-gruszowie

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności