Gruszów

Opis topograficzny

Gruszów to wieś położona na północno zachodnim krańcu Beskidu Wyspowego, w sąsiedztwie Podgórza Wielickiego. Dominuje tutaj zabudowa jednorodzinna lub zagrodowa ulokowana wzdłuż strumyku i głównej drogi stanowiącej oś komunikacyjną. Od południa miejscowość otaczają niskie wzgórza, pokryte świerkowymi lasami. Ze wsi w kierunku zachodnim rozpościera się widok na górę Grodzisko (619 m n.p.m.) i Ciecień (835 m n.p.m.), pasma Beskidu Niskiego. Osada graniczy m.in. Lubomierzem, Kawcem, Mierzeniem czy Komornikami.

Streszczenie dziejów

Gruszów jest jedną z najstarszych osad w regionie, bowiem parafia funkcjonowała tu już w momencie przeprowadzania pierwszego spisu świętopietrza w latach 1325-1327. W XV stuleciu wieś często zmieniała właścicieli (do tego stopnia, że Jan Długosz w „Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis" odnotował aż czterech różnych posesorów sołectwa). Około 1500 roku miejscowość wcielono do starostwa dobczyckiego, dzierżonego przez Lanckorońskich z Brzezia, a następnie przez Lubomirskich z Grabia i Sławkowic. Na początku XVII wieku Gruszów liczył cztery i pół łany kmiece, pięciu zagrodników z rolą, trzech komorników z bydłem i dwóch rzemieślników. Podczas potopu szwedzkiego wojska nieprzyjaciela oraz oddziały księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego złupiły okolicę (sytuacja powtórzyła się po 1700 roku). Około 1740 roku tenuta dobczycka przeszła na ręce rodziny Moszczeńskich. Przed pierwszym rozbiorem Polski w regionie doszło do starć konfederatów barskich z jednostkami rosyjskimi. Później wieś przyłączono do cyrkułu bocheńskiego w granicach Cesarstwa Austriackiego, a majątek dworski należał do Andrzeja Zawadzkiego, Ottona i Seweryna Ziobrowskich oraz Michała Chaińskiego. W 1846 roku doszło do rabacji chłopskiej, podczas której zbuntowani kmiecie, zagrodnicy i komornicy wystąpili przeciwko szlachcie (oszczędzając dziedziców Gruszowa). Pod koniec XIX wieku nasiliła się emigracja zarobkowa do Królestwa Kongresowego, Prus, Danii, Belgii czy Francji. Co ciekawe, tuż przed pierwszą wojną światową podupadłe dwory rozparcelowano między tutejszych chłopów, którzy po wzbogaceniu się wrócili w rodzinne strony ze Stanów Zjednoczonych Ameryki. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku władzę w regionie przejęła Polska Komisja Likwidacyjna. Wieś przekazano pod administrację powiatu wielickiego, pozostawiając w Dobczycach okręg sądowniczy. We wrześniu 1939 roku rozpoczęła się kilkuletnia okupacja niemiecka. W okresie stalinizmu w okolicy działała grupa „żołnierzy wyklętych", rozbita przed 1950 rokiem.

Dzieje miejscowości

Niestety nie jest znana dokładana data lokacji Gruszowa, aczkolwiek ze spisów świętopietrza z okresu 1337-1358 wiadomo, że w osadzie funkcjonowała już parafia. W 1367 roku wieś była już własnością rycerską w rękach dziedziców Jana i Idziego. W ostatniej ćwierci XIV wieku miejscowość należała do niejakiego Warsza z Przecławic. W 1413 roku Imram z Czulic zastawił za 240 grzywien Bodzęcie z Modlnicy wsie Kawec, Sawę i Gruszów. Niedługo później Piechna, wdowa po Imramie, sprzedała za 700 grzywien wspomnianemu Bodzęcie „całe swoje wsie po ojcu i matce Kawec i Sawę oraz połowę wsi Gruszów z prawem patronatu do kościoła tamże”. W latach 1427-1453 dziedzicem miejscowości był Andrzej Gruszowski herbu Oksza, który procesował się z Bodzętą z Modlnicy o bezpodstawne zabranie dwóch koni i dwóch wołów wartych 4 grzywny. W 1447 roku Andrzej wzbogacił się o cztery łany kmiecie i połowę praw do karczmy i młyna, nabytych od Bodzęty z Kawca. Z kolei jego brat Stanisław w 1455 roku wykupił za 100 grzywien dziedzictwo Katarzyny, żony Wawrzyńca z Gruszowa, z jedną trzecią ról dworskich i przywilejami kolatorskimi (odsprzedane następnie Klemensowi z Gostwicy). Od 1456 do 1480 roku część wsi podlegała Janowi Czarnkowskiemu herbu Półkozic, lecz już w 1460 roku wydzierżawił on folwark Jakubowi Bodzęcie herbu Strzemię. Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” (1470-1480) zapisał, że w Gruszowie istniało 10 łanów kmiecych, cztery gospodarstwa należące do różnych dziedziców, trzy karczmy, zagrody i młyn (podzielona miejscowość znajdowała się w rękach rodzin Kaweckich i Otłuczonych z Krzeciesek oraz wspomnianych Czarnkowskich i Jakuba Bodzęty). W 1480 roku Jan Krzesz razem z bratem Stanisławem nabyli nieduże udziały we wsi (dwa łany). Dopiero w 1500 roku Katarzyna, żona Zdziebora z Zębocina, sprzedała za 500 grzywien (!) cały swój majątek łącznie z Gruszowem, Wieżą i Kawcem Jakubowi Lubomirskiemu z Lubomierza, sędziemu grodzkiemu krakowskiemu. Wprawdzie jeszcze do 1508 roku część osady należała do Anny, córki Lazara Czarnka herbu Półkozic, po czym dobra drogą wiana trafiły do Stanisława Stadnickiego. W następnych latach doszło do podziału ziemi między Lubomirskich, Wieruskich i Krzeszów (w 1564 roku oddano łączny pobór z pięciu i pół ról). Warto dodać, że wieś wchodziła w skład starostwa dobczyckiego, dzierżonego przez Mikołaja Lanckorońskiego z Brzezia. Ten przed 1519 rokiem zastawił tenutę Jerzemu i Mikołajowi z Żabna. Po 1574 roku tymczasowy zarząd nad majątkiem objął Piotr Bużeński, lecz w latach 1583-1585 administrował nim Seweryn Boner. W końcu XVI wieku królewszczyzna trafiła do Sebastiana Lubomirskiego z Grabia, jednego z najważniejszych magnatów w Rzeczypospolitej (tutejszy folwark znajdował się w rękach Mikołaja Kępanowskiego, Stanisława Katskiego (?) i nieznanego właściciela Czarnkowa). W rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku odnotowano, że posesorem Gruszowa był Stanisław Kącki, natomiast dzierżawca włości Marcin Romanowski odprowadził 31 złotych podatku od czterech i pół łanów kmiecych, pięciu zagród z rolą, trzech komorników z bydłem (dwóch bez) i dwóch rzemieślników. W trakcie najazdu Szwedów na Polskę w 1655 roku wojska nieprzyjaciela złupiły Dobczyce i okoliczne miejscowości, a dwa lata później spustoszenia dokonały oddziały księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Dźwigające się ze zniszczeń wojennych miasta i wsie ponownie zrujnowała okupacja Szwedów na początku XVIII stulecia oraz epidemia dżumy. W 1744 roku, królewszczyznę dobczycką dzierżyła Elżbieta Urszula z Przebendowskich Ożarowska, wdowa po Jerzym Marcinie, zamężna od 1750 roku z Andrzejem Moszczeńskim.
Przed pierwszym rozbiorem Polski w regionie doszło do starć konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi (powstańców rozbito ostatecznie w 1771 roku). Po zajęciu części województwa krakowskiego przez Austrię, miejscowość wcielono do cyrkułu bocheńskiego. Dobra gruszowskie były podzielone między Andrzeja Zawadzkiego, Ottona i Seweryna Ziobrowskich oraz Michała Chaińskiego. Na początku XIX stulecia wieś zamieszkiwało 486 osób w 64 domach, z czego 61 rodzin stanowili chałupnicy a 31 kmiecie. Nienajlepszą sytuację ekonomiczną mieszkańców Królestwa Galicji i Lodomerii pogłębiały przemarsze żołnierzy w czasie konfliktu z Napoleonem Bonaparte (1806), klęski żywiołowe (1811) czy epidemie (1831). Wskutek powodzi z lat 1844-1845 doszło do nieurodzaju ziemniaka, co doprowadziło do strasznego głodu. Jak się okazało było to preludium rabacji chłopskiej w 1846 roku. Zdesperowani kmiecie, zagrodnicy i komornicy wystąpili przeciwko szlachcie, szczęśliwie oszczędzając dziedziców Gruszowa. W latach 1851–1855 tutejsze dominium ziemskie stanowiło własność Augusta Benoe i Salomei Wątorek. Ruchy narodowowyzwoleńcze w trakcie Wiosny Ludów zmusiły cesarza Franciszka Józefa I do zniesienia pańszczyzny w dobrach ziemiańskich i kościelnych. Następnie w 1866 roku wprowadzono szeroką autonomię z osobnym Sejmem Krajowym we Lwowie. Powołano powiaty i gminy z własnymi radami, decydujące o podstawowych sprawach, jak oświata czy infrastruktura. Zachowano obszary dworskie, które w obliczu utraty darmowej siły roboczej musiały zacząć zatrudniać robotników rolnych bądź wyprzedawać część ziemi. Niestety pod koniec XIX wieku plony były często niszczone przez powodzie i gradobicia, co prowadziło do powtarzających się okresów głodu. Nasiliła się emigracja zarobkowa z regionu do Królestwa Kongresowego, Prus, Danii, Belgii czy Francji. Warto dodać, że w 1910 roku z okazji pięćsetletniej rocznicy bitwy pod Grunwaldem gruszowianie wznieśli nieduży pomnik dla upamiętnienia tego jakże ważnego wydarzenia w dziejach Polski. Odsłonięto go w tym samym momencie, kiedy Ignacy Paderewski odkrywał przed mieszkańcami Krakowa Pomnik Grunwaldzki (15 lipca 1910). Co ciekawe, sam pomysł zaszczepił ponoć pisarz Henryk Sienkiewicz, przybywszy do wsi w 1906 roku w celu wizytacji szkoły wybudowanej z inicjatywy Macierzy Szkolnej. W 1904 roku majątek dworski należał do Zygmunta Wątorka i Heleny Oraczewskiej. Przed pierwszą wojną światową podupadłe dwory rozparcelowano między chłopów, którzy po wzbogaceniu się wrócili w rodzinne strony ze Stanów Zjednoczonych Ameryki. W czerwcu 1914 roku Rosjanie wkroczyli do Galicji, spychając Austriaków, Prusaków i polskie Legiony w rejon Gdowa, Wieliczki i Krakowa. Na początku grudnia udało się złamać linię obrony wojsk carskich, a następnie pokonać je w bitwach pod Limanową i pod Gorlicami. Front na długi czas przesunął się na wschód, oszczędzając mieszkańców Gruszowa. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę 11 listopada 1918 władzę w regionie przejęła Polska Komisja Likwidacyjna. Wieś oddano pod administrację powiatu wielickiego, zostawiając w Dobczycach okręg sądowniczy. W czerwcu 1932 roku w Łapanowie doszło do starć z policją, podczas których zginęli trzej chłopi z Gruszowa (Franciszek Przeciszewski, Stanisław Ziółkowski i Tomasz Smaga). 5 września 1939 rozpoczęła się kilkuletnia okupacja niemiecka, a ziemię myślenicką wcielono do Generalnej Guberni. W 1942 roku zawiązano konspiracyjny Obwód Armii Krajowej „Murawa” po komendą Wincentego Horodyńskiego „Kościeszy”. Siły partyzanckie były na tyle znaczące, że w połowie 1944 roku hitlerowcy podjęli nawet próbę zawieszenia broni. Po zakończeniu rozmów doszło jednak do bitwy między oddziałem AK a żołnierzami Wehrmachtu. W obliczu wycofujących się wojsk niemieckich obwód „Murawa” przejął władzę, tworząc tymczasową „Rzeczpospolitą Raciechowicką”. W dniach 20-21 stycznia 1945 oddziały sowieckie IV Frontu Ukraińskiego „wyzwoliły” Myślenice, Dobczyce i okoliczne miejscowości. W konspiracji pozostało około 40 partyzantów Narodowych Sił Zbrojnych pod dowództwem kapitana Jana Dubaniowskiego i Józefa Miki „Leszka” z Gruszowa (aresztowanych w 1947 i 1950 roku).

Ciekawostki

W 1906 roku w Gruszowie przebywał jako wysłannik Macierzy Szkolnej pisarz Henryk Sienkiewicz.

Bibliografia