Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa

Dzieje zabytku

Obecnie istniejący kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bachowicach został wzniesiony w latach 1920-1925 według projektu znanego, krakowskiego architekta Franciszka Mączyńskiego. Ze źródeł wiadomo, że w miejscowości do końca XVIII wieku istniała wcześniejsza, drewniana świątynia nosząca wezwanie św. Bartłomieja. Kościół ten został rozebrany z polecenia władz austriackich a wcześniej pełnił rolę kościoła filialnego parafii w Spytkowicach. Jednym z inicjatorów budowy nowej świątyni był pochodzący z Bachowic ksiądz-emeryt Franciszek Gołba, który w prowadzonej przez siebie od 1924 roku kronice parafialnej zawarł szczegółowe informacje dotyczące wznoszenia kościoła. Komitet budowy zawiązano już w 1906 roku, jednak z powodu niedostatków finansowych prace budowlane rozpoczęły się dopiero w 1920 roku. Dwa lata później, 11 czerwca 1922 kamień węgielny poświęcił prałat Józefa Bielenin, delegat biskupa krakowskiego, Adama Sapiehy. Budową świątyni kierował Marcin Majkut, majster murarski z Oświęcimia. Prace, z uwagi na brak funduszy oraz potrzebnych do budowy materiałów, były prowadzone w kilku etapach. W 1923 roku, dzięki wsparciu rodziny Potockich z Krzeszowic, którzy ofiarowali drewno i deski, można było je wznowić. Roboty ciesielskie wykonywali cieśle z Targanic koło Andrychowa pod kierownictwem Benedykta Byrskiego. W budowę angażowali się także mieszkańcy Bachowic, którym powierzano niektóre z prac. Jak podaje ksiądz Gołba pomimo trudności zdołano: „ukończyć mury zewnętrzne, położyć strop betonowy w zakrystii i przykryć dachem zakrystię, nawy krzyżowe i kaplicę”. W kolejnym roku wytynkowano i sklepiono nawy oraz kaplicę, w części budowli położono drewnianą podłogę oraz wstawiono większość okien i drzwi. Równocześnie w nawach wzniesiono filary, na których posadowiono betonowy strop, a w następnym już roku ułożono dachówkę, oszalowano fasadę świątyni oraz wzniesiono drewniany ołtarz i tymczasową ambonę. 6 grudnia 1925 nieukończoną budowlę w imieniu arcybiskupa Sapiehy poświęcił prałat Adama Podwin. Do 1932 roku trwały jeszcze prace nad wykończeniem budowli (m.in. fasady) oraz wyposażeniem świątyni. Prace uwieńczyło ułożenie betonowej posadzki we wnętrzu oraz wymurowanie „wielkiego ołtarza”, które stało się możliwe dzięki funduszom pozyskanym od księdza Franciszka Krupy proboszcza w Ślemieniu, który pochodził z Bachowic. Ksiądz Franciszek Gołba tak relacjonował te wydarzenia w kronice parafialnej: „dzięki zasiłkowi Ks. Franciszka Krupy, rodaka naszego z proboszcza długoletniego w Ślemieniu, według projektu architekta Franciszka Mączeńskiego [sic!] wykonał podmajster murarski Władysław Buda z dwoma murarzami Bylicą z Choczni i Loniem z Jaroszowic fasadę z oknami i okiem Opatrzności (attyka). Nadto założono betonową podstawę chóru w kościele i zbudowano przedsionek z dwoma drzwiami”. Z ważniejszych darów dla bachowickiej świątyni wymienić należy ołtarz poświęcony Matce Boskiej z obrazem autorstwa Wojciecha Eljasza-Radzikowskiego ufundowany przez księdza Franciszka Gołbę, a zaprojektowany przez Erwina Czerwenkę z Krakowa, obraz przedstawiający ukrzyżowanego Chrystusa z Marią Magdaleną ofiarowany przez Michalinę Pieniążkową oraz ołtarz św. Józefa, który wykonał „rzeźbiarz Maćkowski w Krakowie”. Organy ofiarował komitet kościelny w Brzeszczach.

Opis

Kościół murowany z cegły na niskiej, kamiennej podmurówce, orientowany, jednonawowy ze zredukowanym transeptem oraz nieco niższym, zamkniętym półkoliście prezbiterium. Do północno-wschodniego narożnika nawy (przy prezbiterium) przylega założona na rzucie prostokąta, oszkarpowana zakrystia dostępna półkolistym portalem od strony północnej. Do południowo-wschodniego narożnika nawy dostawiona kaplica Matki Boskiej na rzucie prostokąta zamknięta od wschodu niewielką absydą. Ramiona transeptu zredukowane do roli prostokątnych kaplic. Do południowo-zachodniego i północno-zachodniego narożnika nawy dobudowane nowsze kruchty boczne założone na rzucie prostokąta dostępne portalami o półkolistym wykroju. Kruchta zachodnia na rzucie prostokąta dostępna nowym, prostokątnym wejściem. W ścianach północnej i południowej widoczne, zamurowane, starsze otwory wejściowe (od południa w miejsce portalu okrągłe okno). Dach nad nawą dwuspadowy z trzecią połacią zakrywającą ścianę szczytową; w części wschodniej wieloboczna wieżyczka na sygnaturkę z glorietą zwieńczoną krzyżem. Kruchty oraz kaplice boczne kryte dachami trójpołaciowymi, prezbiterium jednopołaciowym; nad zakrystią dach mansardowy z prostokątnym oknem w lukarnie. Pokrycia dachowe wykonane są z blachy (pierwotnie była to czerwona dachówka). W nawie i prezbiterium strop o konstrukcji żelbetowej wsparty na dziewięciu masywnych kolumnach ustawionych na wysokich cokołach; kaplice boczne sklepione krzyżowo, w zakrystii założony betonowy strop. Chór muzyczny murowany, wsparty na pierwszej od zachodu parze kolumn dźwigających strop. Fasada jednokondygnacyjna, trójosiowa z umieszczoną w osi centralnej prostopadłościenną kruchtą mieszczącą prostokątny otwór wejściowy (nowy). Okna w kształcie stojącego prostokąta o smukłych proporcjach, zamknięte półkoliście. Okno środkowe, umieszczone nieco wyżej, niższe od pozostałych. W ścianach zachodnich krucht bocznych po jednym niewielkim oknie o wykroju półkolistym. Trójkątna ściana szczytowa zasłonięta blaszanym dachem o przełamanej w dolnej części połaci, zwieńczona niewielkim, metalowym krzyżem. Elewacje boczne jednokondygnacyjne, o nieregularnym przebiegu osi. W elewacji południowej w pierwszej osi ceglany portal z nadświetlem o wykroju półkolistym, w drugiej okrągłe okno doświetlające kaplicę boczną, w kolejnych: półkolisty ceglany portal do zakrystii oraz okno o półkolistym wykroju z motywem biforium. W elewacji północnej w osi pierwszej i drugiej niewielkie półkoliście wykrojone okna, w osi trzeciej okrągłe okno doświetlające kaplicę, w osi czwartej natomiast ceglany portal z nadświetlem o wykroju półkolistym. W prezbiterium cztery okna o wykroju półkolistym. W trzeciej osi, pomiędzy oknami, ujęta wielobocznymi filarami dźwigającymi, wydatny, profilowany gzyms tynkowana na biało nisza z figurą Matki Boskiej Fatimskiej umieszczonej pod baldachimem. Górną część murów nawy, prezbiterium, zakrystii, kaplic oraz obu krucht bocznych obiega profilowany gzyms okapowy.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Bachowicach to niewielkich rozmiarów świątynia o formach tradycyjnych, nawiązujących do rozwiązań historycznych, które jednak uległy pewnej modernizacji. Autorem projektu, był znany krakowski architekt i konserwator Franciszek Mączyński. Jest on zaliczany do grona najważniejszych twórców w krakowskim środowisku architektonicznym przełomu XIX i XX wieku. Mączyński wspólnie z Tadeuszem Stryjeńskim, Karolem Kornem i Józefem Taubem od 1919 roku prowadzili przedsiębiorstwo projektowo-budowlane „Spójnia”, które realizowało liczne zamówienia na budynki użyteczności publicznej, obiekty sportowe oraz domy mieszkalne. W 1933 roku Mączyński przejął „Spójnię” i przemianował ją na firmę „Spójnia budowlana Mączyński i Ska”, którą prowadził do wybuchu II wojny światowej. Architekt w czasie trwającej kilkadziesiąt lat kariery zawodowej zaprojektował (samodzielnie lub we współpracy z innymi architektami) wiele gmachów użyteczności publicznej m.in. w Krakowie, Katowicach i Zakopanem, a także liczne kamienice i domy prywatne oraz kościoły. Pod względem stylistycznym wczesne projekty Mączyńskiego wpisują się w estetykę historyzmu i eklektyzmu oraz nieco później secesji. Począwszy od lat dwudziestych XX wieku architekt stopniowo zaczął korzystać ze zdobyczy modernizmu. Do najważniejszych obiektów sakralnych zrealizowanych przez Mączyńskiego należą krakowskie kościoły: Karmelitanek bosych przy ulicy Łobzowskiej (1903-1905, zrealizowany wspólnie z Tadeuszem Stryjeńskim), Najświętszego Serca Jezusa przy ulicy Kopernika (1910-1921), Karmelitów bosych przy ulicy Rakowickiej (1929-1930, dobudowa frontowej części do wcześniejszej budowli według projektu Tadeusza Stryjeńskiego) i modernistyczny kościół św. Szczepana przy ulicy Sienkiewicza (1938, dobudowa fasady). Ważną realizacją jest także katowicka katedra Chrystusa Króla zaprojektowana we współpracy z Zygmuntem Gawlikiem (1927-1956). Na terenie Małopolski znajduje się także szereg mniejszych i nieco mniej spektakularnych kościołów zaprojektowanych lub przebudowanych przez Mączyńskiego m.in. kościół św. Jana Chrzciciela w Zembrzycach (1911-1913), kościół Przemienienia Pańskiego w Brzeziu koło Wieliczki (1924), kościół św. Marii Magdaleny w Poroninie, kościół św. Jana Chrzciciela w Łącku (rozbudowa 1930-1935). Świątynia w Bachowicach rzadko jest wymieniana w kontekście twórczości architekta. Jego podpis i pieczątka widnieją jednak na projektach kościoła zachowanych w archiwum parafialnym w Bachowicach. W wykonanym w styczniu 1920 roku projekcie architekt zaplanował rozwiązanie, które znacząco różni się od tego, który finalnie zrealizowano. Trójosiową fasadę świątyni miała zamykać trójkątna ściana szczytowa o elewacji murowanej z cegieł i artykułowanej półkoliście zamkniętymi blendami. Blendy w osiach nieparzystych miały być dodatkowo przeprute niewielkimi, wąskimi oknami. Rozwiązanie to zostało zastąpione prostą połacią dachu. Zmieniono także proporcje okien w fasadzie. W projekcie okno środkowe, umieszczone na osi wejścia jest znacznie większe i szersze od okien bocznych. Ostatecznie zrealizowano otwory okienne o takich samych proporcjach. Mączyński zaplanował również masywną, czworoboczną wieżę zwężającą się ku górze dostawioną do północnej elewacji świątyni. Wieżę miał wieńczyć rozbudowany hełm o barokowych formach, a w przyziemiu od strony zachodniej architekt zaplanował portal z półkoliście zamkniętym tympanonem mieszczącym kompozycję rzeźbiarską. Do budowy wieży jednak nigdy nie doszło, zapewne z powodu trudności finansowych, o których wspominał ksiądz Gołba w kronice parafialnej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bachowicach został wzniesiony w latach 1920-1925 według projektu krakowskiego architekta Franciszka Mączyńskiego. Ze źródeł wiadomo, że w miejscowości do końca XVIII wieku istniała drewniana świątynia nosząca wezwanie św. Bartłomieja. Kościół ten, został rozebrany z polecenia władz austriackich. Budowę nowego budynku prowadzono (z przerwami) w latach 1920-1925, a 6 grudnia 1925 uwieńczyła ją uroczysta konsekracja, której w imieniu arcybiskupa Sapiehy dokonał prałat Adama Podwin. Do 1932 roku trwały jeszcze prace nad wykończeniem budowli (m.in. fasady) oraz wyposażeniem świątyni. Pod względem stylu kościół w Bachowicach to niewielkich rozmiarów świątynia o formach tradycyjnych, nawiązujących do historycznych rozwiązań, które jednak uległy pewnej modernizacji. Autor projektu Franciszek Mączyński zaliczany jest do grona najważniejszych twórców w krakowskim środowisku architektonicznym przełomu XIX i XX wieku. W czasie trwającej kilkadziesiąt lat kariery zawodowej zaprojektował wiele gmachów użyteczności publicznej m.in. w Krakowie, Katowicach i Zakopanem, a także liczne kamienice i domy prywatne oraz kościoły. Świątynia w Bachowicach rzadko jest wymieniana w kontekście twórczości architekta, zapewne dlatego, że podczas budowy kościoła znacząco zmodyfikowano projekt Mączyńskiego (m.in. zrezygnowano z wznoszenia wieży, zmieniono układ fasady). Podpis i pieczątka architekta widnieją na projektach kościoła przechowywanych w archiwum parafialnym w Bachowicach.

Bibliografia