Bachowice

Opis topograficzny

Bachowice leżą na pograniczu Kotliny Oświęcimskiej i Pogórza Wielickiego, jednak pagórkowaty charakter terenu oraz położenie na wysokości 250-300 m n.p.m. łączy je raczej z tym drugim mezoregionem. Wieś ma układ przestrzenny w typie ulicówki, charakterystyczny dla osad późnośredniowiecznych zakładanych na tych terenach. W przypadku Bachowic położenie wsi zostało dodatkowo zdeterminowane biegiem szlaku komunikacyjnego wzdłuż rzeczki Bachówki – niewielkiego prawego dopływu Wisły. Wieś jest oddalona 5 km na południowy wschód od Zatora, należy dziś do gminy Spytkowice i liczy ponad 2200 mieszkańców.

Streszczenie dziejów

Wieś została wspomniana po raz pierwszy w dokumentach z przełomu XIII i XIV wieku przy okazji opisu spraw gospodarczych związanych z jeziorem i lasami bachowickimi. W 1377 roku zostali odnotowani kmiecie bachowiccy odebrani przez księcia oświęcimskiego plebanowi spytkowickiemu. Od końca XIV wieku m.in. Bachowice wraz ze Spytkowicami zwyczajowo wchodziły w skład uposażenia małżonek miejscowych książąt. Następnie stały się własnością rodziny Myszkowskich (XV-XVIII w.), a potem Sieniawskich, Czartoryskich i Potockich.

Dzieje miejscowości

Najstarsze wzmianki o miejscowości pochodzą z przełomu XIII i XIV wieku i dotyczą przede wszystkim spraw gospodarczych. W 1297 roku Mieszko książę cieszyńsko-oświęcimski zezwolił na ponowne urządzenie zamulonego wskutek wylewu Wisły jeziora hodowlanego koło Bachowic. W latach 1302-1304 dwukrotnie opisywano nadane klasztorowi cystersów w Mogile lasy rosnące między wsiami Łączany, Zajączkowice, Woźniki, Bachowice i Spytkowice, natomiast dwadzieścia lat później – w 1324 roku – Jan I książę oświęcimski zwany Scholastykiem nadał dworzaninowi Żegocie prawo polowania na grubą zwierzynę w lasach bachowickich.

W średniowieczu Bachowice były własnością książęcą – podobnie jak sąsiednie Spytkowice, z którymi mała miejscowość nad Bachówką była nierozerwalnie złączona. W 1327 roku Jan I Scholastyk wraz z innymi książętami górnośląskimi złożył hołd lenny w Bytomiu królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. Pierwsze wzmianki źródłowe na temat mieszkańców Bachowic pochodzą dopiero z 1377 roku. Wówczas wspomniani zostali zamieszkujący osadę kmiecie Staszek zwany Brolem i Stefan (lub Szczepan), których Jan III książę oświęcimski odebrał plebanowi spytkowickiemu w zamian za kmiecia w Spytkowicach. Ten sam książę w 1396 roku ofiarował m.in. Spytkowice i Bachowice swojej żonie Jadwidze, siostrze króla Władysława Jagiełły, zabezpieczając w ten sposób jej wiano. Praktykę tę kontynuowali jego następcy, a Bachowice wraz z okolicznymi wsiami stały się częścią tzw. oprawy wiennej księżnych oświęcimskich.

Ubodzy książęta oświęcimscy (a potem również zatorscy) zmuszani byli zapożyczać się u zamożniejszych przedstawicieli stanów rycerskiego i duchownego. Jedną z niewielu dopuszczalnych wówczas form długoterminowego kredytowania był tzw. wyderkaf, polegający na sprzedaży dochodów z określonych nieruchomości z zagwarantowanym prawem ich odkupu. Już w 1437 roku współrządzący w księstwie oświęcimskim bracia Wacław, Jan IV oraz Przemysł oddali na wyderkaf Spytkowice i Bachowice kapelanowi Teodorykowi Weinrichowi za kwotę 628 złotych węgierskich i 16 groszy praskich. Na dochodach z obu wsi krakowski duchowny ufundował kolegium pięciu mansjonarzy przy kaplicy św. Barbary w Krakowie. Należy sądzić, że książęta mieli spore problemy ze zwracaniem pożyczonych sum. Podobnie zresztą było po 1445 roku, kiedy z księstwa oświęcimskiego wydzielono księstwo zatorskie, w którego granicach znalazły się Bachowice. W tym też czasie w Bachowicach został odnotowany folwark należący do Morawickich herbu Topór. Zgodnie z przekazem Jana Długosza w latach siedemdziesiątych XV wieku na terenie wsi – wchodzącej już wówczas w skład parafii spytkowickiej – działały należące do książąt zatorskich folwark i karczma. Trudno stwierdzić, kiedy dokładnie i w jakich okolicznościach folwark zmienił właściciela.

Przed 1438 rokiem Bachowice musiały doświadczyć niszczącego ataku czeskich husytów, skoro książę Wacław zezwolił mieszkańcom wsi wycinać drzewa w swoim lesie na odbudowę sprofanowanego kościoła. Czternaście lat później – w 1452 roku – polscy rycerze pod dowództwem Piotra Szafrańca zażądali od księcia Jana IV oświęcimskiego kontrybucji w wysokości 2 tysiące grzywien w zamian za oszczędzenie jego terytorium. Książę nie zgodził się na wypłacenie tak wielkiej sumy i rozpoczął działania zbrojne na przygranicznych terenach. W ich konsekwencji zniszczone zostały dobra klasztoru tynieckiego oraz wskutek przypadkowego pożaru znaczna część Bachowic.

Niewypłacalność książąt oświęcimskich, a potem zatorskich była głównym powodem zmiany statusu Bachowic – ze wsi książęcej na wieś prywatną rodziny Myszkowskich herbu Jastrzębiec. Już w 1489 roku Myszkowscy władali kluczem spytkowickim jako książęcy dzierżawcy. Rok później książę Kazimierz zatorski zapisał augustianom z Kazimierza roczny czynsz w kwocie 5 złotych węgierskich z sumy 100 złotych zabezpieczonej na Bachowicach. Kiedy w 1494 roku Jan V książę zatorski sprzedawał swoje dziedzictwo królowi polskiemu Janowi Olbrachtowi za 80 tysięcy florenów, zaznaczono, że Spytkowice, Bachowice i Miejsce miały pozostać w rękach Piotra Myszkowskiego jako jego dobra prywatne. Cztery lata później dokonano formalnej sprzedaży Spytkowic pnącemu się po szczeblach kariery Piotrowi.

Myszkowscy przez wiele lat zabezpieczali na Bachowicach różne sumy przekazywane krakowskiemu duchowieństwu. Wawrzyniec Myszkowski, który w 1513 roku zabił Jana V księcia zatorskiego, a potem jako protestant profanował okoliczne kościoły, jeszcze w 1520 roku zapisał 600 złotych węgierskich na dobrach w Spytkowicach i Bachowicach dla ołtarza św. Marka w jednej z kaplic kościoła Mariackiego. Z kolei w 1584 roku Piotr Myszkowski zabezpieczył na Bachowicach 210 złotych węgierskich kolegiacie przy kościele Wszystkich Świętych w Krakowie, a Krzysztof Myszkowski zapisał na swojej części Bachowic identyczną kwotę dla altarysty ołtarza Matki Bożej w tym samym kościele.

Myszkowscy dziedziczyli Bachowice dłużej niż Spytkowice. W 1543 roku w wyniku podziału majętności Wawrzyńca Myszkowskiego Bachowice znalazły się w rękach jego syna Stanisława. Po jego śmierci w 1566 roku wieś przypadła Andrzejowi, bratankowi Wawrzyńca. Kolejnymi właścicielami z rodu byli: Piotr i jego brat Krzysztof, Aleksander, Franciszek i zmarły w 1728 roku Józef Władysław. Potem Bachowice znalazły się w posiadaniu Marii Zofii z Sieniawskich, żony Augusta Aleksandra Czartoryskiego. W 1768 roku dziedzicem tych terenów był sam książę Adam Czartoryski, natomiast w 1778 roku w wyniku podziału majątku Czartoryskich klucz spytkowicki otrzymała Izabela Lubomirska. Księżna w 1803 roku podarowała go swoim wnukom, Alfredowi i Arturowi Potockim i od tej pory Potoccy dzierżyli Spytkowice i Bachowice aż do czasów okupacji hitlerowskiej. Przed 1820 rokiem obaj wspomniani Potoccy fundowali w Bachowicach szkołę trywialną z elementarnym poziomem nauczania, natomiast w 1844 roku Adam Potocki uregulował zakres obowiązków bachowickiego nauczyciela, przyznając mu pensję w wysokości 25 złotych reńskich rocznie i jedną morgę ogrodu z gruntów pańskich.

W 1780 roku wieś liczyła 545 mieszkańców – wszyscy obrządku katolickiego – i 84 domy. W 1820 roku już znajdowały się tu 102 domy, natomiast w 1873 roku 174 domy zamieszkiwane przez 1112 osób (1100 rzymskich katolików i 12 żydów). Ww tym czasie nie istniały już żadne zabudowania folwarczne – pozostała po nich jedynie karczma. Pod koniec XIX wieku struktura społeczna Bachowic przedstawiała się w sposób następujący: był tu 1 nauczyciel, 130 gospodarzy gruntowych, 38 chałupników, 6 rzemieślników, 314 sług i najemników. Ludność trudniła się wówczas przede wszystkim rolnictwem i hodowlą bydła, a owoce swojej pracy sprzedawała na targach w Wadowicach i Kalwarii. Jeszcze stulecie wcześniej, pod koniec XVIII wieku, zajmowano się też rybołówstwem, zbierano orzechy i polowano na wydry. Ksiądz Franciszke Gołba założył we wsi w 1897 roku spółkę chowu drobiu i sprzedaży jaj, pomagając w kupnie gruntów oraz postawieniu zabudowań. Z czasem ze spółki wykształciła się tutejsza ludowa szkoła gospodarcza i szkoła żeńska rolnicza.

Po ustaniu działań pierwszej wojny światowej i odzyskaniu niepodległości w Bachowicach wzniesiono nowy kościół według projektu architekta Franciszka Mączyńskiego. Świątynię poświęcono w 1925 roku. Okres dwudziestolecia międzywojennego charakteryzował się rozwojem życia gospodarczego i społecznego. W Bachowicach odbudowano spółdzielnię mleczarską, kasę Stefczyka, kółko rolnicze, zainicjowano powstanie szkoły gospodarczej oraz utworzono związek hodowców czerwonego bydła, spółkę tkacką i spółkę maszynową.

Wybuch ogólnej paniki związanej ze wkroczeniem we wrześniu 1939 roku wojsk niemieckich nie udzielił się zbytnio mieszkańcom Bachowic – jeśli wierzyć kronice parafialnej. W przeciwieństwie do wielu okolicznych miejscowości tutejsza społeczność przekonana przez księdza emeryta Franciszka Gołbę i siostry serafitki postanowiła w większości pozostać w swoich gospodarstwach. Dla półtoratysięcznej populacji Bachowic okupacja niemiecka była trudnym okresem – kilka osób zaginęło bez wieści, a 120 wysiedlono na roboty do Rzeszy, sprowadzając na ich miejsce rodziny niemieckie z Rumunii. Miejscowość leżała w pasie granicznym między Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem, co z kolei sprzyjało rozwojowi działalności przemytniczej: „Z Guberni przynoszono – odnotowano w kronice parafialnej – wódkę i papierosy, stąd przenoszono tam materiały odzieżowe, sacharynę i młode prosięta […]. Prawie każdy sprytniejszy chłopak oddaje się szmuglerstwu. Pieniędzy ma w bród. Pijaństwo i karciarstwo zapuszcza korzenie”. Szczególnie poruszającym świadectwem kroniki parafialnej jest przekaz o ofiarności miejscowej ludności i przemytników, którzy wykorzystując swoje umiejętności i niezłe stosunki z Niemcami wielokrotnie pomagali przekroczyć granicę uciekinierom z oświęcimskiego obozu zagłady.

Wojska sowieckie wkroczyły do Bachowic 25 stycznia 1945, zabijając kilku Niemców i niszcząc w uderzeniu wyprzedzającym szlaki komunikacyjne i jeden dom. Poza tym obyło się bez strat w ludności cywilnej i większych zniszczeń.

Ciekawostki

Antoni Schneider pisał w swojej „Encyklopedii do krajoznawstwa Galicji”: „W wydobywanej tu gliniance żółtawej, należącej jak się zdaje do utworu liasowego znachodzą się często okruchy kości mamutów (nawet w tradycji miejscowej zachodzi wzmianka, że tu niegdyś jakowe wielkoludy pod nazwą Bachy, przemieszkiwały, trudniące się paszeniem wieprzów. Zdaje się, że tradycja odnosi się do Gotów)”.

W Bachowicach urodził się Franciszek Szefczyk, ojciec Franciszka Stefczyka, działacza społecznego i spółdzielczego, ekonomisty i założyciela spółdzielczych kas oszczędnościowo-pożyczkowych, znanych jako Kasy Stefczyka.

15 sierpnia 1921 w Bachowicach dojść miało do objawienia się Matki Bożej. W taki sposób wydarzenie opisał w kronice parafialnej ksiądz Franciszek Gołba: „W uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny poszły dwie dziewczynki, Stanisława Kajfaszówna i Anna Ścierówna, na odpust do Woźnik, gdzie spowiadały się, przyjęły komunię i uczestniczyły w nabożeństwie odpustowym. Wracając do domu kupiły sobie pierniki według zwyczaju pątników. Po południu spełniały obowiązki pasterek i pasły bydło z braciszkiem sześcioletnim Ścierównej. Około godziny szóstej, gdy chłopczyk był nieco oddalony pilnując bydła, aby nie uszkodziło ziemniaków, jedna z nich, Anna Ścierówna, podniosła oczy w górę i zobaczyła anioła. Wezwała koleżankę, aby spojrzała na anioła. Wtedy obydwie zobaczyły więcej aniołów wynurzających się z obłoków i zataczających koło, a za nimi ukazała się Najświętsza Maria siedząca na tronie. Dwóch aniołów z białymi kwiatami było u stóp tronu, a reszta okalała postać Bożej Rodzicielki”.

Bibliografia