Polichromia ścienna

Dzieje zabytku

Prace nad pierwotną polichromią kościoła w Grabiu rozpoczęto po jego wybudowaniu w 1742 roku. W aktach wizytacji z 1747 roku odnotowano, że nie była jeszcze ukończona. W kronice parafialnej widnieje informacja, że dawniej na łuku tęczowym widniała data „1754” wskazująca na czas powstania polichromii wnętrza, a raczej zakończenia prac nad nią. Za inicjatora jej powstania uznaje się księdza Rempalskiego, który był proboszczem w Grabiu w latach 1748-1759. W roku 1844 w kronice parafialnej odnotowano zły stan zachowania polichromii, co poskutkowało jej odmalowaniem. Podczas remontu kościoła w 1907 roku za czasów probostwa księdza Józefa Raźnego odmalowano cały kościół farbami olejnymi, natomiast „na suficie obrazy w prezbiterium N. P. Marii Wniebowziecie, a w nawie głównej N. P. Marii Ukoronowanie według obrazu Velasquesa i obrazy te jak również główki aniołków na kapitelach namalował p. Talaga z Krakowa”. Dekorację ścian wnętrza kościoła wykonał wówczas Michał Tarczałowicz z Bochni. O pracach remontowych poświadcza napis na północnej ścianie kościoła, pod chórem. W 1959 roku proboszcz Tadeusz Rogowski zebrał składki na malowanie kościoła, gdyż z dawnej polichromii „pozostały już słabe ślady”. Renowację rozpoczęto w maju, a była prowadzona przez Józefa Nawałkę z Krakowa, który pracował razem z pięcioma pomocnikami. Prezbiterium zostało ukończone w czerwcu, a całość 10 sierpnia 1959 roku. Renowacja kosztowała 100000 zł. (starych złotych). Polichromie poświęcono 20 listopada 1960 roku, o czym wspomina drugi napis pod chórem, na południowej ścianie. W 1997 roku Dorota Wąchalska wykonała konserwację polichromii kościoła.

Opis

Polichromia ścian kościoła odpowiada podziałom architektonicznym wnętrza wydzielonym przez pilastry. Malowany zielony cokół w jednej czwartej wysokości ścian wyodrębniony jest pasem ornamentu geometrycznego, w nawie w jego polu znajdują się żółte prostokąty z dekoracją geometryczną, w prezbiterium malowana jasnozielona tkanina z dwoma pasami ornamentu roślinnego, medalionami z monogramami Marii i koronami oraz z motywem lilii heraldycznych i rozet. Trzony pilastrów wnętrza bladożółte z malowanymi płycinami dekorowanymi kampanulami, głowice zdobione malowanym kimationem. Na osi pilastrów, w partii fryzu, na tle niebieskich prostokątów uskrzydlone główki anielskie, pomiędzy nimi fryz wypełniony różowo-pomarańczowymi malowanymi płycinami w błękitnym obramieniu o fantazyjnym wykroju, dekorowanymi kampanulami. Belkowanie zamknięte malowanym pasem ornamentu geometrycznego. W polach pomiędzy pilastrami malowane płyciny o fantazyjnym kształcie zbliżonym do prostokąta, ujęte ramą zakończoną kartuszem, ich pola wypełnione są dekoracją geometryczną składającą się z krzyży równoramiennych w glorii i rozet wykonanych techniką patronową. Otwory okienne ujęte są malowanymi, imitującymi profilowanie obramieniami, otwory drzwiowe iluzjonistycznymi portalami z uszakami: portal w nawie zwieńczony jest kartuszem, a portal w prezbiterium zwieńczony jest szczytem zamkniętym fragmentem gzymsu w formie łuku segmentowego nadwieszonego podtrzymywanym przez spływy wolutowe. Pod chórem muzycznym malowane tablice pamiątkowe ujęte ramą, na ścianie północnej z napisem: „Ecclam hanc sub titulo Assumptionis B.V. Mariae a strenuo / milite Wierzbięta in Branice et Ruszcza Haerede pimo in / Wola juxta fines villae Stryjów a D. 1386 fundatam decimis / ex praedio Branice a colonis Stryjów, Wola, cuius sors est Grabie / Szczurów Zymbrzeg et ibidem taberna cum duobus pratis ac lacubus / Orzek et Piotrek ditatam, proper alluviem Vistulae curatus suus / in hunc locum, qui erat pratum Gruczyn, ecclae dotale transtulit, / Hac tandem post annos 356 collapsa, quam vides, A.R.D. Jacobus Cichoński, parochus Grabiensis a.D. 1742 in loco desolatae novam erexit. / Consecravit Illmus ac Rmus Michaël Kunicki, Sufraganeus Eppus. / Cracoviensis, Abbas Clarae Tumbae a D. 1749. / Restauravit A.R.D. Josephus Raźny, parochus Grabiensis a.D. 1907. / e colectis parochianorum.”; na ścianie południowej z napisem: „Ku Pamięci! / Dzieci Moje Najmilsze - Ja Prastara Świątynia / Polska dziękuję Wam za serdeczną troskę / o mnie. Oto dzięki Waszym ofiarom Drodzy / Rodzice i Twoim wysiłkom Kochana Młodzieży / w r. 1959 odnowiło się moje oblicze - rozjaśniały / moje ołtarze, a w r. 1960 zabrzmiał mój nowy / organ na większą chwałę Bożą. Ja Was za to / rodzę na nowo do życia łaski. Ja Was błogosławię / na życie rodzinne. Ja Was prowadzę ku Bogu. Ja / Was także żegnam poraz ostatni, gdy przechodzicie / z tego padołu płaczu do wieczności, aby / Was znowu powitać kiedyś w niebie.”. Na ścianie zachodniej, pod chórem, nad środkowym otworem przejściowym pozostałości dawnego iluzjonistycznego portalu z kartuszem herbowym. Na stropie prezbiterium wydzielone pole o kształcie powtarzającym plan prezbiterium, wewnątrz pole w formie kwadratu o wklęsłych narożach z wpisanym polem o fantazyjnym zarysie zbliżonym do owalu ze sceną Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W narożach owalne pola z czterema istotami apokaliptycznymi. Prosta belka tęczowa w kolorze zielonym, o profilowaniach w kolorze niebieskim i różowym, z napisem: „JEZU ZMIŁUJ SIĘ NAD NAMI”. Na stropie nawy prostokątne pole wydzielone grubym bladoróżowym obramieniem z płycinami o nieregularnym kształcie wypełnionymi kratką regencyjną i rozetami alternowanymi medalionami z rozetami, naroża dekorowane są wstęgą regencyjną i akantem. Wewnątrz pole o fantazyjnym wykroju zbliżonym do owalu ze sceną Koronacji Najświętszej Marii Panny, flankowane przez dwie malowane błękitne płyciny o nieregularnym kształcie wypełnione rozetkami. W narożach, w ozdobnych kartuszach herby Pogoni Litewskiej i Orła Białego.

Zarys problematyki artystycznej

Polichromia wnętrza autorstwa Michała Tarczałowicza powtarza podziały architektoniczne wnętrza, wykorzystując zabiegi malarstwa iluzjonistycznego w partiach malowanych framug okiennych i portali wejściowych, a także elementów belkowania, z dekoracją ornamentalną wykorzystującą motywy akantu i regencyjne. Polichromię tę charakteryzują zabiegi i formy wykorzystywane w XVIII wieku, takie jak podziały architektoniczne ścian, plafonowe podziały stopów oraz ornamentyka nosząca znamiona późnobarokowe (akant, regencja). Uzupełniają ją geometryczne wzory wypełniające płyciny ścian, jak i geometryczne podziały oraz dekoracje stropów. Tarczałowicz bardzo zbliżoną formalnie polichromię wykonał kilka lat wcześniej w kościele w Łapanowie (1903).
W 1907 roku Jan Talaga na drewnianych stropach kościoła namalował dwie sceny figuralne, mianowicie Wniebowzięcia i Koronacji Najświętszej Marii Panny, według zapisu w kronice wzorowane na obrazach Velázqueza. Pierwsza scena, znajdująca się w prezbiterium oparta była na obrazie z 1797 roku „La Asunción” Zacaríasa Gonzáleza Velázqueza (1763-1834), który znajduje się w kaplicy św. Piotra Apostoła w katedrze w Valladolid. Przy porównaniu z pierwowzorem stopień odwzorowania wydaje się bardzo powierzchowny. Za hiszpańskim obrazem została powtórzona kompozycja obrazu i układ postaci, jakkolwiek późniejsze konserwacje i przemalówki najpewniej wykonane bez odwołania się do pierwowzoru zupełnie zniekształciły scenę i tworzące ją postacie. Dlatego też w zupełnie nielogicznym położeniu i układzie znajdują się dwie półpostacie aniołów na tle płaszcza Marii po jej prawej stronie, a które na pierwowzorze ukazane są w całej postaci, w skrótach perspektywicznych, jeden nadlatujący z przodu, drugi widoczny od tyłu. Na scenie z Grabia postać Marii odwołuje się do hiszpańskiego dzieła jedynie w zakresie układu ciała, jakkolwiek, rozmieszczenie i kształtowanie jej szat wydaje się efektem malarskiej inwencji konserwatora.
Druga scena w pierwotnym wykonaniu Jana Talagi, znajdująca się na stropie w nawie kościoła grabskiego wzorowana była na obrazie „La coronación de la Virgen”, wykonanym w latach 1641-44 przez Diego Velázqueza (1599-1660), który znajduje się w Museo del Prado. Scena w wierny sposób odwołuje się do pierwowzoru, powtarzając za nim kompozycję, wygląd postaci i towarzyszące im putta oraz tło. Sposób malowania wydaje się jednak mocno uproszczony, co najpewniej jest wynikiem późniejszych konserwacji i przemalówek.
Polichromia w kościele w Grabiu stanowi efekt eklektycznego połączenia kilku sposobów i rodzajów dekoracji wnętrza, przede wszystkim iluzjonistycznej architektury, uzupełnionej o sceny figuralne i dekoracje geometryczne, których dzisiejszy wygląd jest wynikiem jeszcze kilku późniejszych przemalowań i konserwacji.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zabrudzenia i przetarcia, ubytki mechaniczne w partii cokołu i portalu w prezbiterium. Polichromię odnowiono w roku 1959 i konserwowano w 1997 roku.

Streszczenie

Polichromia z architektonicznymi podziałami ścian i sufitów oraz iluzjonistycznymi portalami i obramieniami okien została wykonana w 1907 roku przez Michała Tarczałowicza z Bochni. W tym samym roku uzupełniono ją o sceny figuralne Wniebowzięcia i Koronacji Najświętszej Marii Panny malowane przez Jana Talagę. Dzisiejszy wygląd eklektycznej polichromii wnętrza jest wynikiem jeszcze kilku późniejszych przemalowań i konserwacji.

Bibliografia